Xáo tam phân (tên khoa học Paramignya Trimera) là cây gỗ nhỏ, dạng dây leo, vỏ màu nâu vàng, thân dài trên 5m, đường kính 8-12cm. Thân và cành có nhiều gai nhọn. Lá đơn, mép cong xuống dưới, có hình thuôn hẹp. Phiến lá dày có mặt trên xanh đậm, mặt dưới nhạt. Phần gỗ của thân hơi cứng, màu vàng. Phần gỗ của rễ màu đậm hơn. Các bộ phận của cây đều chứa tinh dầu, nhiều nhất ở rễ, mùi thơm dịu. Cây rất ít khi ra hoa.
Vị thuốc xáo tam phân còn gọi là "đơn diệp đằng thích" (cây thân leo một lá có gai). Loại cây này phân bố nhiều ở khu vực Nam Trung bộ, chủ yếu ở Khánh Hòa và một phần tại Phú Yên, Ninh Thuận. Cây có khả năng tái sinh tự nhiên bằng chồi từ rễ, thường thu hái vào mùa khô.
Xáo tam phân vị hơi đắng có pha vị ngọt, tính bình hơi mát, mùi thơm dễ chịu, không độc, vào tâm, can, tỳ, phế, thận, tâm bào. Theo Viện Dược liệu ( Bộ Y tế ), thành phần hóa học của cây gồm có flavonoid, saponin, alcaoid, chủ yếu là courmarin và triterpenoid. Các thí nghiệm cho thấy, cây thuốc có tác dụng ức chế viêm gan cấp và 5 dòng tế bào ung thư.
Xáo tam phân thật.
Theo ông Quang Ngọc phụ trách chuyên môn của Công ty Dược liệu Nam Việt, đơn vị nghiên cứu bảo tồn cây xáo tam phân Khánh Hòa, trên thị trường xuất hiện nhiều cây xáo tam phân giả, khiến nhiều người mua “tiền mất tật mang”. Bằng mắt thường, có thể phân biệt xáo tam phân Khánh Hòa với một số cây thuốc khác làm giả.
Phân biệt xáo tam phân dễ dàng nhất khi cây còn đủ rễ và lá. Xáo tam phân Khánh Hòa có rễ màu nâu đất; lá thuôn dài to bằng ngón tay người và bo tròn ở đầu lá; bên trong rễ có màu vàng và mùi thơm như sâm. Trong khi xáo tam phân giả rễ có màu hơi trắng; lá lớn hơn và đầu lá nhọn; bên trong rễ có màu trắng mờ hoặc màu đục, không thơm hoặc hơi hắc.
Xáo tam phân giả.
Theo ông Quang Ngọc, người bệnh có thể dùng xáo tam phân Khánh Hòa đơn lẻ hoặc kết hợp. Việc dùng kết hợp với các vị thuốc khác phụ thuộc vào nhiều yếu tố như bệnh lý, tình trạng, thể trạng… và đơn của thầy thuốc. Nếu dùng đơn lẻ cần thực hiện các bước sau.
Sơ chế: Xắt lát, sao vàng, hạ thổ 15-20 phút, rửa qua nước cho sạch (không nên rửa kỹ) trước khi đem sắc thuốc.
Sắc lần 1: Với người thể trạng tốt, sử dụng 2 lít nước sắc với 100gr rễ tươi (tương đương 50g rễ đã sấy khô). Sắc còn một lít nước thì có thể sử dụng được, uống khi còn ấm, nên bảo quản nước trong bình thủy, không để trong tủ lạnh hay dùng khi nước đã nguội.
Sắc lần 2: Sau khi dùng hết nước sắc lần một, tiếp tục sắc lần 2 bằng cách cho thêm 1,5 lít nước sắc tới khi còn khoảng một lít thì sử dụng.
Lưu ý: Đối với người thể trạng yếu nên sử dụng với liều lượng thấp hơn trong 3-5 ngày đầu, sau đó mới dùng bình thường như trên. Các bệnh nhân có tiền sử tim mạch, tỳ vị kém, cũng cần lưu ý khi sử dụng.
An San
Dược liệu Nam Việt cấp phát miễn phí cành lá xáo tam phân Khánh Hòa cho bệnh nhân hoàn cảnh khó khăn, có nhu cầu sử dụng xáo tam phân chữa bệnh; sinh viên, giảng viên, trường đại học, viện nghiên cứu… dùng làm mẫu phân tích, thí nghiệm, nghiên cứu đề tài khoa học. Liên hệ Công ty Dược liệu Nam Việt tại Nha Trang (0583.820.019) hoặc TP HCM (08.6676.0984).