Gia đình không khá giả, học lực ở mức trung bình, khó có cơ trúng tuyển vào trường THPT công lập ở quận Bình Thạnh, Ngân định vào trường nghề để sớm đi làm. Sau này nếu muốn, em vẫn có thể liên thông lên đại học.
Thanh Phong, lớp 9 trường THCS Minh Đức, quận 1, đang tính chọn nghề Quản trị khách sạn hoặc Du lịch - Lữ hành. Với lực học trung bình, Phong nói "gần như chắc chắn" rớt lớp 10 công lập. Nếu học trường tư, gia đình Phong không gánh nổi học phí.
"Thầy cô khuyến khích em thi, nếu không đỗ thì học nghề cũng chưa muộn. Nhưng em nghĩ thi trượt dẫn đến tâm lý chán nản, cảm giác thất bại, ảnh hưởng việc học về sau nên đăng ký học nghề luôn", Phong nói.
Đức Hải ở quận Cầu Giấy, Hà Nội, cũng tương tự. Điểm mỗi môn của Hải ở lớp chỉ khoảng 4-5, trong khi không trường nào ở khu vực 3 (Cầu Giấy, Đống Đa, Thanh Xuân) lấy điểm chuẩn lớp 10 dưới 6,9 mỗi môn. Nếu ra ngoại thành, Hải có thể đỗ, nhưng từ nhà đến trường đều trên 20-30 km.
"Em thi lớp 10 cho đỡ tiếc, còn đã chuẩn bị hồ sơ để học nghề", nam sinh cho hay.
Ngân, Phong, Hải nằm trong số hàng chục nghìn học sinh lớp 9 không vào lớp 10 công lập năm nay. Tùy tỉnh, thành, hệ thống trường công có thể đáp ứng khoảng 70-80% số học sinh tốt nghiệp THCS. Còn lại, các em có ba lựa chọn: trường tư thục, giáo dục thường xuyên hoặc học nghề.
Ở Hà Nội, chỉ tiêu lớp 10 của các trường nghề là hơn 17.200, tương đương 13,4% số học sinh lớp 9. Tại TP HCM không có con số cụ thể, nhưng khoảng 35.000 học sinh sẽ không vào công lập.
Trong khi đó, đề án "Giáo dục hướng nghiệp và định hướng phân luồng học sinh trong giáo dục phổ thông giai đoạn 2018-2025" đưa ra mục tiêu 25-30% học sinh tốt nghiệp THCS vào các cơ sở giáo dục nghề nghiệp. Đến năm 2030, con số này là 50-55% học sinh tốt nghiệp THCS và THPT.
Nếu theo học ngay tại các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên, các em được học nghề song song chương trình văn hóa, sau ba năm vừa lấy bằng trung cấp, vừa tốt nghiệp THPT.
Ngoài ra, nhiều trường nghề có chương trình 9 +. Học sinh tốt nghiệp THCS có thể lấy bằng trung cấp sau ba năm hoặc bằng cao đẳng sau 4 năm. Cách này tiết kiệm 1-2 năm so với cách truyền thống là tốt nghiệp THPT rồi mới học nghề.
Sinh viên Phổ thông Cao đẳng FPT Polytechnic học về nhiếp ảnh cho người mới bắt đầu, tháng 9/2022. Ảnh: Fanpage FPT Polytechnic
Thầy Nguyễn Cao Cường, hiệu trưởng trường THCS Thái Thịnh, Hà Nội, đánh giá việc phân luồng là tất yếu và học nghề sau lớp 9 là lựa chọn "không tệ". Thầy Cường nói nhiều học sinh cũ sau ba năm học nghề nấu ăn, cơ khí, ôtô hay đồ họa đều có thu nhập ổn định, cuộc sống tốt.
Học sinh chọn học nghề sau khi tốt nghiệp THCS sẽ có lợi thế về thời gian tích lũy nghề nghiệp, kỹ năng, theo tiến sĩ Đỗ Thanh Vân, Phó giám đốc Trung tâm Dự báo nguồn nhân lực và Thị trường lao động TP HCM. Thời gian học trung cấp hoặc cao đẳng từ hai đến ba năm. Nếu sau này cần kiến thức chuyên môn cao hơn, học viên có thể theo chương trình liên thông.
Một khảo sát của trung tâm này cho thấy TP HCM cần khoảng 300.000 lao động trong năm nay. Trong đó, nhu cầu lao động trình độ trung cấp dẫn đầu với 26%, tiếp theo là cao đẳng 21%, đại học trở lên 24%, sơ cấp 17%, còn lại là lao động chưa qua đào tạo.
Về thu nhập, báo cáo điều tra lao động việc làm năm 2021 của Tổng cục Thống kê cho biết người có bằng đại học trở lên (gồm cả thạc sĩ, tiến sĩ...) có thu nhập bình quân 9,2 triệu đồng một tháng, cao đẳng 7,1 triệu, trung cấp 6,83 và sơ cấp 6,95 triệu đồng. Dù nhóm tốt nghiệp đại học thu nhập cao hơn nhưng chênh lệch này không đáng kể so với chi phí, thời gian đào tạo của hệ đại học so với các hệ còn lại.
"Vào THPT công lập không phải con đường duy nhất. Tùy học sinh mà trường và gia đình cần có định hướng phù hợp", thầy Cường nói.
Để xác định con em phù hợp với mô hình nào, thầy Cường khuyên phụ huynh căn cứ vào một số yếu tố. Đầu tiên là khả năng học, thể hiện qua kết quả kiểm tra định kỳ, thi thử vào lớp 10. Tiếp đó đến nguyện vọng và sở thích.
Thầy lấy ví dụ một học sinh lớp 9 ở Hà Nội với học lực 5 điểm mỗi môn thì gần như không thể đỗ lớp 10 công lập ở nội thành. Vì thế, gia đình cần cân nhắc các hướng khác. Việc này giúp học sinh và phụ huynh có tâm thế chủ động, tránh sốc nếu trượt THPT.
Đây cũng là quan điểm của cô Hứa Thị Diễm Trâm, hiệu trưởng trường THCS Hà Huy Tập, TP HCM. Cô cho biết nhiều em không đỗ vào công lập mới bắt đầu tìm hiểu trường nghề, coi đây như lựa chọn bất đắc dĩ, tệ hại.
"Học sinh, phụ huynh sẽ mang tâm lý mình thất bại mới phải học nghề. Khi đó, dù có đi học, các em cũng không có tâm thế tốt", cô Trâm chia sẻ.
Ngoài việc tư vấn chọn trường THPT nào, giáo viên cấp cơ sở cũng hỗ trợ định hướng cho học sinh muốn học nghề hoặc có học lực yếu, cô Trần Thúy An, hiệu trưởng trường THCS Minh Đức, TP HCM, cho biết. Những buổi này có sự tham gia của phụ huynh và đại diện trường nghề. Các trường sẽ chia sẻ về nhóm nghề đào tạo thế mạnh, bằng cấp, việc làm sau khi tốt nghiệp, con đường liên thông lên đại học để phụ huynh cân nhắc.
Giờ học thực hành của sinh viên trường Cao đẳng Bách khoa Sài Gòn. Ảnh: Nhà trường cung cấp
Không phủ nhận lợi ích của việc học nghề từ bậc THPT, song TS Lê Đông Phương, chuyên gia về giáo dục đại học và nghề nghiệp, Viện Khoa học giáo dục Việt Nam, nói không nên lý tưởng hoá chuyện học nghề sớm.
Theo ông, học sinh có thể lấy bằng trung cấp sau hai năm, nhưng nếu bằng lòng với bằng cấp này và đi làm luôn, các em chỉ được xếp ở nhóm lao động tay nghề thấp. Về lâu dài, Việt Nam có nhu cầu lớn với lao động trình độ cao.
Theo Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội, đến cuối năm 2022, trong 51,2 triệu người lao động, chỉ 11% có kỹ năng nghề cao và hơn 26% có bằng cấp, đã qua đào tạo. Việc tăng số lao động có kỹ năng được coi là mục tiêu quan trọng.
Ông Phương nhận định trong hơn 1.900 trường nghề, "quá nhiều trường ở trình độ thấp". Điều này ảnh hưởng tới tay nghề người học, việc công nhận bằng cấp, trình độ để liên thông lên cao đẳng, đại học về sau.
Do đó, ông khuyên học sinh và gia đình tìm hiểu, bám sát nhu cầu thị trường, chọn các ngành hoặc chương trình giúp mình có cơ hội học sâu, nhiều hướng phát triển trong tương lai. Trong đó, thí sinh nên học THPT tại các trường cao đẳng, có bề dày đào tạo và cơ sở vật chất tốt. Việc này đảm bảo quá trình liên thông của các em thuận lợi hơn, thay vì qua trung cấp.
"Dù chọn học hệ nào, các em cũng không nên hài lòng với bằng cấp mà cần có ý thức nâng cao trình độ, kỹ năng, hiểu biết. Đây là điều nhà tuyển dụng cần", ông Phương nói.
Đức Hải ở Hà Nội đã nhắm chương trình 9+ về Thiết kế đồ hoạ ở trường Cao đẳng FPT Polytechnic. Hải nói thích Công nghệ thông tin, máy tính nên việc học sớm để đi làm "cũng tốt".
Còn Thanh Phong ở TP HCM xác định sẽ học Du lịch tại trường Trung cấp Kinh tế - Kỹ thuật Nguyễn Hữu Cảnh, quận 7. Nam sinh đã tham khảo nhiều người trước khi đưa ra quyết định.
"Em nghĩ mỗi người có con đường riêng, miễn là chọn được nghề mà mình thích. Em muốn học nghề để sớm đi làm, tự lo cho bản thân", Phong nói, cho biết gia đình ủng hộ hướng đi của em.
Thanh Hằng - Lệ Nguyễn