Ấm Moka gắn liền với gia đình Bialetti là biểu tượng của Italy, được đưa vào Bảo tàng nghệ thuật hiện đại, Bảo tàng thiết kế Cooper-Hewitt Smithsonian và nhiều trung tâm trưng bày thiết kế danh giá khác. Sách Kỷ lục Guinness cũng từng ghi danh Moka Pot là "máy pha cà phê phổ biến nhất thế giới" khi thống trị gian bếp ở Italy, Cuba, Argentina, Australia, Mỹ suốt nhiều thập kỷ.
Cho đến cuối thế kỷ XIX, người Italy uống cà phê theo cách khá giống với người Thổ Nhĩ Kỳ. Cà phê và nước được pha chung trong một chiếc cezve - loại ấm kim loại có tay cầm dài, đặt trên nguồn nhiệt. Cà phê và nước quyện với nhau khi sôi, sau đó nước được rót vào những chiếc tách nhỏ còn bã cà phê sẽ lắng xuống đáy. Người Italy thích những cốc cà phê đậm với lượng nhỏ, khác với kiểu pha loãng, nhạt và dung tích lớn như châu Âu.
Cũng trong giai đoạn này, người Italy phát minh ra những thiết bị pha cà phê dựa trên việc sử dụng áp suất để tạo ra ly cà phê đậm, nhanh chóng. Tới năm 1906, Desidiero Pavoni đã giới thiệu máy pha cà phê espresso thương mại tại hội chợ thế giới ở Milan.
Máy pha cà phê của Pavoni. Ảnh: Atlas Obscura
Thiết bị của Pavoni là cỗ máy kim loại lớn với ngăn chứa nước ở đáy, được đun nóng trực tiếp trên lửa. Khi nước sôi, áp suất hơi đẩy nước nóng và hơi nước qua một ống dẫn lên đĩa chứa cà phê xay. Nhờ áp suất, quá trình pha diễn ra nhanh hơn, tạo ra cà phê đậm đặc, sau đó chảy vào khoang chứa để rót ra cốc. Cách thức hoạt động của ấm Moka sau này cũng tương tự nhưng được tinh gọn hơn.
Máy của Pavoni nổi tiếng nhưng không phù hợp dùng tại nhà vì cồng kềnh. Năm 1918, Alfonso Bialetti, thợ kim loại từ Piedmont, trở về từ Pháp sau 10 năm làm việc về chế tác nhôm, vật liệu còn khá mới trong sản xuất công nghiệp. Ông mở xưởng chế tạo nồi và chảo nhôm thay thế cho sắt.
Theo một số tài liệu, năm 1933, Bialetti đã nghiên cứu thiết bị của Pavoni và napoletana (thiết bị pha cà phê nhỏ, không dùng áp suất) để tạo ra ấm Moka Express - ngày nay nổi tiếng với tên Bialetti Moka Express. Thiết bị hình đồng hồ cát với tám cạnh và dùng hơi nước đẩy nước nóng qua cà phê. Nhà nghiên cứu Giuliano chỉ ra Moka Express là thiết bị đầu tiên giúp người Italy có thể pha cà phê với hương vị gần giống thức uống được pha tại quán.
Sau Thế chiến II, Italy có nền kinh tế phát triển mạnh, tầng lớp trung lưu ngày càng gia tăng, sẵn sàng chi trả cho các sản phẩm như cà phê và dụng cụ pha chế. Renato Bialletti, con trai Alfonso, tiếp quản xưởng của cha vào năm 1946, quyết định ngừng sản xuất mọi thứ trừ Moka Express. Thời điểm này, giá nhôm và cà phê giảm mạnh giúp việc phân phối sản phẩm trở nên thuận lợi hơn.
Renato cũng là doanh nhân thông minh khi năm 1953, ông đã thuê một họa sĩ vẽ biểu tượng thương hiệu "L'omino con i baffi" (người đàn ông nhỏ bé có ria mép) cho công ty và trở thành hình ảnh gắn liền với Moka Express tới nay.
Trong 60 năm tiếp theo, ấm Moka đã chinh phục thế giới. Đến năm 2016, New York Times ghi nhận hơn 90% hộ gia đình ở Italy sở hữu một chiếc ấm Moka. Khi Renato qua đời, tro của ông cũng được đựng trong một chiếc ấm Moka cỡ đại. Tại nhiều nơi người Italy nhập cư như Philadelphia, New York và Chicago ở Mỹ, một số thành phố tại Argentina và Australia, ấm Moka cũng xuất hiện trong hầu hết gian bếp.
Sự thoái trào của ấm Moka bắt đầu từ những năm 1990 khi viên nén cà phê trở nên phổ biến tại Italy. Còn tại Mỹ, Starbucks cũng thay đổi cách uống cà phê của người dân bằng việc phổ biến máy pha espresso công suất lớn thay vì ấm Moka - thiết bị chỉ hợp cho gia đình. Sau cơn sốt này, văn hóa cà phê ở Mỹ dịch sang kiểu pha nhỏ giọt trong khi espresso vẫn giữ vị trí quan trọng.
Riêng với ấm Moka, nhiều chuyên gia bắt đầu chỉ trích thiết bị không thể pha espresso thực thụ do chỉ dùng 1,5 bar áp suất - trong khi máy espresso dạng bơm điện đạt tới 9 bar, giúp chiết xuất cà phê tốt hơn. Điều này khiến ấm Moka bắt đầu thất thế, đặc biệt tại Mỹ.
Trong những năm gần đây, ấm Moka dần lấy lại chỗ đứng khi định kiến về nó bớt dần, nhiều người đã công nhận đây là phương pháp riêng biệt - thay vì so sánh với máy espresso dạng bơm. Ưu điểm của ấm Moka nằm ở chỗ pha được tách cà phê đậm với chi phí thiết bị chỉ khoảng 30 USD.
"Chiếc ấm vẫn là biểu tượng thiết kế đơn giản, đầy tiện ích", chuyên trang du lịch Mỹ Atlas Obscura nhận xét.
Hoài Anh (Theo Atlas Obscura)