Vỏ quả bom tạ được một người dân Quảng Trị sưu tầm. Ảnh: Hoàng Táo
Sau một buổi dầm mưa giữa biển cào ruốc nhưng không thu được bao nhiêu, anh Trường (43 tuổi, trú Gio Linh, Quảng Trị) tỏ ra mệt mỏi. Dù vậy công việc gắn liền với biển giúp anh và gia đình thấy yên lòng. Anh đi biển trên chiếc thuyền nan 6CV, vợ chạy chợ cá tôm, thu nhập vừa đủ nuôi năm con đang tuổi ăn học.
Nhắc lại việc rà được ba quả bom tạ vào mùa hè hai năm trước, anh Trường nói tất cả do thiếu hiểu biết và bí bách kế sinh nhai. Thời gian xảy ra sự cố môi trường biển miền Trung, tháng 4/2016 đi biển về cá bán không ai mua, gia đình anh lâm cảnh khốn đốn. Đúng lúc ấy giá sắt vụn lên cao, 10.000 đồng mỗi kg, anh Trường nghĩ tới nghề rà phế liệu chiến tranh. Vùng đất nơi anh sống nằm sát biển Cửa Tùng, là khu chiến sự ác liệt, từng có nhiều bom đạn sót lại.
Anh Trường bàn với năm ngư dân khác cùng xã đầu tư một máy rà kim loại giá 120 triệu đồng với lời quảng cáo rà sâu bốn năm mét đất. Nhóm ngư dân thay nhau cầm máy đi rà ở trảng cát trắng quanh làng. Gần cuối tháng 7/2016, nhóm phát hiện ở một đồi cát có ba tín hiệu kim loại. Sau nhiều ngày dùng cuốc đào, gặp nước ngầm khiến cát sụt lún, nhóm thuê máy múc, hy vọng "gỡ gạc chút vốn". Đến rạng sáng, nhóm đào được ba quả bom tạ, đang chuyển lên xe tải để tìm nơi bán thì bị nhà chức trách Gio Linh bắt giữ.
Ba quả bom này là MK82-500BLS, mỗi quả nặng 240 kg, dài 1,6 m, đường kính 30 cm, bên trong chứa 80 kg thuốc nổ. Trong phiên tòa diễn ra cuối năm 2016, cả nhóm bị cáo buộc phạm tội Vận chuyển trái phép vũ khí quân dụng. Ba người bị phạt án treo, trong đó hai người cải tạo không giam giữ.
Mua bán bom đạn còn thuốc nổ khiến nhiều người ở Quảng Trị vướng lao lý. Ảnh: Hoàng Táo
Từ nhỏ đến lớn chưa từng vi phạm để phải làm việc với công an, nên anh Trường "vô cùng bấn loạn" khi bị bắt giữ. Sau bản án, chiếc máy rà bị tịch thu, nhóm từ bỏ "nghề tay trái" rà phế liệu. Đến nay, ba ngư dân trở lại với biển cả, thu nhập phụ thuộc thời tiết và sự may mắn, nhưng họ thấy an lòng.
Sống ở miền tây Gio Linh, thời thanh niên, anh Bình (48 tuổi) cũng tay rà tay cuốc đi khắp vùng đất tìm phế liệu chiến tranh. Không nhớ chính xác làm nghề năm nào, anh Bình bảo trải qua ba đời máy rà. Một năm trước, anh cùng người bạn đầu tư chiếc máy trị giá năm triệu đồng, rà sâu 1-2 mét.
Men theo bờ suối ở xã Vĩnh Hà (Vĩnh Linh), anh Bình và bạn phát hiện kim loại khối lượng lớn. Vì đất cứng nên họ gọi thêm anh em phụ giúp. Trong ngày quốc tế lao động 1/5/2017, năm nông dân đào đất, mang lên quả bom ký hiệu M177 do Mỹ sản xuất, nặng 300 kg, chứa 185 kg thuốc nổ và còn nguyên ngòi.
Nhân viên của một dự án phi chính phủ nước ngoài dò tìm vật liệu nổ chiến tranh còn sót lại. Ảnh: Hoàng Táo
Khi dùng xe kéo chở quả bom 300 kg đi tìm người mua, cả nhóm bị bắt giữ. "Thấy ngày trước người khác cũng bị bắt rồi thả, tôi không nghĩ tội mình nặng như vậy. Tất cả do sự hiểu biết không đầy đủ", anh Bình thở dài.
Chung nhóm này, anh Phụng (39 tuổi) bảo suốt ba năm rà phế liệu bằng máy lần đầu tiên đào được quả bom to như vậy. Ai cũng mừng, tính chở về rồi tìm người bán sắt. Đến ngày nhận bản án treo, anh Phụng còn nghĩ "lập biên bản, tịch thu chứ không ngờ lĩnh án tù". Cha mẹ nghèo, học hành không tới nơi, đất đai chật hẹp nên người đàn ông này mới chọn nghề rà phế liệu.
Nhóm năm người bị phạt 9-15 tháng tù treo vì tội Vận chuyển trái phép vũ khí quân dụng. "Sau vụ đó tôi từ bỏ luôn. Sai thì sửa", anh Phụng nói. Tay chỉ vào chiếc xe ba bánh bên hông nhà, anh Phụng bảo vay ngân hàng, đầu tư dàn hát karaoke di động hết 53 triệu đồng để làm nghề.
Số liệu của ngành tòa án Quảng Trị cho thấy, từ năm 2012 đến nay, đơn vị này xét xử 44 vụ án với 109 bị cáo liên quan đến các vật liệu nổ chiến tranh. Họ thường bị khép vào hai tội danh Tàng trữ, vận chuyển, mua bán trái phép vũ khí quân dụng, hoặc Tàng trữ, vận chuyển, mua bán trái phép vật liệu nổ. Trong đó, phần lớn được cho hưởng án treo, 28 bị cáo bị phạt tù từ ba đến 15 năm tù giam.
*Tên các nhân vật được thay đổi.
Quảng Trị là tỉnh bị ô nhiễm bom mìn, vật liệu nổ chiến tranh đứng đầu cả nước, với 82% tổng diện tích đất đai (trên 390.000ha) bị ô nhiễm bởi bom mìn. Theo số liệu từ Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Quảng Trị, tỉnh này còn hơn 100.000 tấn bom mìn chưa phát nổ.
Theo chương trình Hành động khắc phục hậu quả chiến tranh tỉnh Quảng Trị giai đoạn 2016-2025, tỉnh này đang hướng đến mục tiêu "tỉnh an toàn", không còn nguy hiểm bởi bom mìn, vật nổ chiến tranh đầu tiên tại Việt Nam.