Theo sử triều Nguyễn, các vua đầu nhà Nguyễn đều có chuyến “ngự giá Bắc tuần” trong thời gian trị vì, như vua Gia Long vào năm 1803 và 1804, vua Minh Mạng năm 1821, vua Thiệu Trị năm 1842. Đa phần các vua đều ra thành Thăng Long nhận sắc phong của vua nhà Thanh. Từ triều Tự Đức, khi Pháp kéo quân xâm lược và bắt đầu áp đặt chế độ bảo hộ, việc nhận sắc phong không còn nữa.
Là vua thứ 12 nhà Nguyễn, lên ngôi từ năm 1916 khi 31 tuổi, vua Khải Định rất mong muốn được ra thăm miền Bắc. Trước khi lên làm vua, ông từng có những chuyến thăm thú tới Quảng Trị, Đà Nẵng, Sài Gòn, Chợ Lớn, Biên Hòa…
Chuyến thăm miền Bắc của vua Khải Định được tác giả R.Orband ghi lại trong phóng sự “Voyage de S.M. Khai Dinh dans le Nord Annam et au Tonkin” (Chuyến du hành của Hoàng đế Khải Định ra Bắc kỳ và Trung kỳ), đăng trên Tập san Đô thành Hiếu cổ (Buletin des Amis due Vieux Hue - BAVH, số 3 năm 1918).
Trái với các vua đi "ngự giá Bắc tuần" cùng phái đoàn tới cả nghìn quan văn võ và vài nghìn lính hộ vệ, vua Khải Định chỉ đi với 20 người, gồm: Viện trưởng Viện Cơ mật kiêm Thượng thư Bộ Hình Tôn Thất Hân, Thượng thư Bộ Công kiêm Bộ Binh Đoàn Đình Duyệt, Thống chế Lê Văn Bá, Tham tri Bộ Lễ Lê Bửu Trạch, Chưởng vệ Nguyễn Hữu Tiễn, Tham tá Nội các Phạm Hoan, Ngự tiền văn phòng kiêm thông ngôn Hường Đề, Lang trung Ty Cẩn tín Ưng Bàng, hai quan ngự y, tám thị vệ, hai quan Nội các và một nhân viên Viện Cơ mật.
Vua Khải định đang làm việc. Ảnh tư liệu.
Trong khi vắng mặt, vua ra dụ ngày 12/4/1918 giao cho Thượng thư Bộ Lại Nguyễn Hữu Bài và Thượng thư Bộ Học Hồ Đắc Trung điều hành việc triều chính. Trung quân Đô thống Hường Thỏa và Thống chế Võ Văn Khiêm trông coi về an ninh kinh thành và đại nội.
Đoàn tùy tùng của vua Khải Định xuất hành lúc 12h30 ngày 19/4/1918 tại ga Huế, với lễ tiễn đưa của các quan chức Pháp, quan Nam triều và tỉnh Thừa Thiên, học sinh các trường và rất đông dân chúng. Tàu dừng bánh tại ga Quảng Trị ít phút để Công sứ Pháp (đại diện chính quyền bảo hộ) và Tuần vũ Quảng Trị (đại diện chính quyền Nam triều) lên tàu chào vua và tiễn phái đoàn ra Đông Hà.
Thời đó, đoạn đường sắt Đông Hà - Vinh chưa hoàn thành, phái đoàn lên 8 ôtô theo đường bộ ra Đồng Hới. Khi qua sông, người ta kết đò lót ván làm cầu phao cho xe qua. Ngày 20/4, đoàn ra đến Hà Tĩnh, nghỉ lại 2 ngày rồi 22/4 ra đến Vinh, và 23/4 đến Thanh Hóa. Nơi nào vua cũng được chào đón bằng 21 phát đại bác, có quân lính dàn chào, có các quan chức Pháp Việt trong tỉnh cùng học sinh nghênh đón.
Tại các tỉnh, vua thường về nghỉ tại tòa Công sứ Pháp, trừ ở Thanh Hóa có Hành cung nằm trong Thành Thanh Hóa với đầy đủ tiện nghi thì vua và phái đoàn nghỉ tại Hành cung. Chương trình làm việc tại các tỉnh gồm đi thăm bệnh viện, trại lính, trường học. Ở các tỉnh Hà Tĩnh và Thanh Hóa, vua còn thăm các đồn điền, xưởng kỹ nghệ.
Từ Vinh ra Thanh Hóa, phái đoàn đi tàu hỏa. Ở Thanh Hóa, quê hương phát tích của nhà Nguyễn, có 3.000 dân ra ga đón chào. Ngày 24/4, vua dành trọn một ngày đi viếng lăng Trường Nguyên (lăng Triệu tổ của nhà Nguyễn là tướng Nguyễn Kim), Gia Miêu ngoại trang, huyện Tống Sơn (nay là Hà Trung) và làm lễ tế tại Nguyên Miếu (miếu thờ các tổ nhà Nguyễn là Nguyễn Kim, Nguyễn Hoàng). Sau đó vua viếng đền Phố Cát thờ công chúa Liễu Hạnh.
Sang ngày 25, vua mới nhận lễ lạy mừng của các quan tỉnh Thanh Hóa ở Hành cung, rồi thăm trường học, bệnh viện, trại lính, cơ sở từ thiện, lò gốm Nguyễn Văn Được, nhà máy Diêm Hàm Rồng.
13h chiều 26/4, vua lêu tàu tiếp tục hành trình. Khi đến ga Đồng Giao là ranh giới giữa Trung kỳ và Bắc kỳ, tỉnh Ninh Bình đã dựng cổng chào rất lớn để đón mừng, đại diện Thống sứ Bắc kỳ là Thanh tra Conrandy vào đón.
Ra đến Hà Nội, vua được Toàn quyền Albert Sarraut đón tận ga. Sau khi nghe diễn văn chào mừng của Đốc lý (thị trưởng) Hà Nội Jabouille, vua về dinh Toàn quyền (nay là Phủ chủ tịch). Tại đây, Toàn quyền Sarraut đọc diễn văn chào mừng và vua đọc đáp từ bằng tiếng Việt. Sau lễ tiếp tân, vua về phòng riêng trong dinh Toàn quyền.
Sáng 27/4, vua nhận lễ lạy mừng của các quan người Việt ở Hà Nội. Sau đó, vua thay thường phục để đến đặt vòng hoa tại tượng đài Toàn quyền Paul Bert (tại vị trí vườn hoa Lý Thái Tổ hiện nay) và vào bệnh viện trực tiếp xem một ca mổ, rồi đi thăm trường y, trường trung học bảo hộ (trường Bưởi, nay là trung học Chu Văn An), nhà máy thuốc lá.
Ngày 28/4, vua đi thăm Viện bảo tàng Thương mãi, dự lễ khánh thành Đại học Đông Dương (tại vị trí Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia ở phố Lê Thánh Tông hiện nay), thăm Văn Miếu và dự hội chợ từ thiện do Hội chữ thập đỏ Pháp ở Đông Dương tổ chức.
Ngày hôm sau, vua cùng toàn quyền dự lễ duyệt binh. Trong bức ảnh chụp buổi lễ này, vua Khải Định mặc bộ võ phục do ông tự cải tiến, đội nón vàng, đeo ngù vàng ở vai, mang kiếm ở thắt lưng và đi bốt da cao tới gần đầu gối. Sau đó, vua đi thăm tỉnh Sơn Tây, thăm đồn điền cà phê dưới chân núi Ba Vì.
Bộ võ phục do vua Khải Định cải biên. Ảnh tư liệu.
Ngày 30/4, vua cùng toàn quyền đi thăm tòa án tối cao của Pháp tại Đông Dương, trường trung học Paul Bert (nay là trường trung học Trưng Vương) và Bệnh viện Mắt, tòa báo và nhà in Viễn Đông, cơ sở in ấn to nhất Đông Dương lúc đó. Vua ngạc nhiên khi chứng kiến nhà in đang in số báo “Tập san đô thành hiếu cổ”, chuyên đề nghệ thuật Huế, với rất nhiều hình màu đẹp mắt. Đến chiều, vua cùng Toàn quyền Sarraut và Thống sứ Bắc kỳ Bouvier St-Chaffray lên tàu hỏa đi thăm Lạng Sơn.
Qua cầu Long Biên, đến ga Gia Lâm, đoàn lại xuống tàu đi ôtô. Tại tỉnh Bắc Ninh, do quan lại và dân chúng chào đón nồng nhiệt, vua và phái đoàn xuống đi bộ để đáp lễ. Chiều hôm đó, đoàn viếng nghĩa trang của các binh lính và sĩ quan Pháp chết trong trận đánh với quân Trung Quốc năm 1884 trong trận Bắc Lệ.
Sáng 1/5, đoàn đi thăm pháo đài Brière de I’Isle, đồn Đồng Đăng, hang Kỳ Lừa, các động Nhị Thanh, Tam Thanh. Bức ảnh ghi lại sự kiện này cho thấy vua Khải Định mặc áo đen, đeo kim khánh trước ngực, quần trắng, đội khăn xếp bên trong và nón bên ngoài, mang giày da cổ thấp và đi bộ trên một con đường giữa hai khoảnh ruộng. Đoàn về Hà Nội chiều hôm đó bằng tàu hỏa.
Ngày 2/5, vua cùng Thống sứ Bắc kỳ lên tàu đi thăm Hải Phòng, trên đường có dừng chân nhận sự chào mừng của người dân tại ga Hải Dương. Đốc lý Hải Phòng Maspéro cùng các quan chức thành phố đưa vua về tòa Đốc lý. Trưa hôm đó, vua đi thăm biển Đồ Sơn và ăn trưa ở biệt thự St. Mathurin. Buổi chiều, đoàn thăm nhà máy cơ khí Robert, Guerin et Théard. Vua thích thú quan sát các máy móc hoạt động. Đoàn cũng thăm bến cảng, nhà máy thủy tinh, nhà máy xi măng.
Cảnh đón tiếp vua Khải Định ở ga Nam Định.
Tối hôm đó, Toàn quyền Sarraut mới đến. Đêm, cả đoàn đi xà-lúp (một kiểu thuyền buồm) sang tỉnh Quảng Yên và sáng 3/5 thăm vịnh Hạ Long. Tối khuya, xà-lúp về neo tại bến Cẩm Phả và sáng hôm sau vua lên thăm mỏ than. Chiều 4/5, đoàn về Hải Phòng và lên tàu về Hà Nội ngay đêm đó.
Chiều 5/5, Toàn quyền Sarraut đưa vua đi thăm thư viện (nay là Thư viện quốc gia) và Viện bảo tàng của trường Viễn Đông Bác cổ (nay là Bảo tàng lịch sử Việt Nam) và Phòng Thương mãi.
Ngày 6/5, vua rời Hà Nội, Toàn quyền Đông Dương, Thống sứ Bắc kỳ, Khâm sứ Trung kỳ (mới từ Huế ra) đều lên tàu cùng vua. Tàu dừng ở ga Phủ Lý để nhận sự nghênh đón của địa phương. Tại đây, nhân danh chính phủ Pháp, Toàn quyền tặng vua Bắc đẩu bội tinh. Ở Nam Định, vua đi thăm bệnh viện, nhà máy sợi và nhà máy dệt.
Sáng 7/5, vua và Khâm sứ lên tàu từ Nam Định về Huế, Toàn quyền và Thống sứ Bắc kỳ quay về Hà Nội. Đoàn đi thẳng về đến Quảng Trị, có thái tử Vĩnh Thụy ra đón. Tại đây, vua đi thăm rất nhanh đồn điền của Thượng thư Nguyễn Hữu Bài. Chiều 8/5, đoàn về đến ga Huế trong sự tiếp đón long trọng của chính quyền Nam triều và dân chúng, với bảy phát súng lệnh nổ trước kỳ đài.
Chuyến “Ngự giá Bắc tuần” của Vua Khải Định kết thúc tốt đẹp, đúng như mong muốn nhà vua.
Lê Tiên Long