Vì sao cờ tướng có nhiều rào cản luật lệ?

Trong mắt nhiều người, cờ tướng dường như có quá nhiều giới hạn. Tướng (hay soái) bị giam trong cửu cung, không thể bước ra ngoài. Tượng không được qua sông. Sĩ chỉ quanh quẩn bảo vệ trong cung. Mã bị cản chân. Pháo muốn ăn phải có giá đỡ (Việt Nam gọi là nòng). Ngay cả tốt cũng không được lùi bước, phải qua sông mới được đi ngang.

Trong cờ vua, vua, hậu, mã và xe có thể đi cả 64 ô. Mỗi quân tượng có thể đi 32 ô. Mã trong cờ vua cũng không bị cản. Ngay cả ở những thể loại khác như cờ ốc, cờ Myanmar, cờ Nhật Bản shogi hay cờ Triều Tiên janggi, các quân cũng không chịu nhiều rào cản như cờ tướng.

Nhiều người cho rằng những ràng buộc này khiến trò chơi trở nên rườm rà, thiếu tự do. Nhưng theo quan điểm của các nhà nghiên cứu Trung Quốc, chính những hạn chế đó mới là linh hồn, nghệ thuật của cờ tướng.

Mọi giới hạn trong cờ tướng đều là nghệ thuật. Chúng không làm giảm đi sự hấp dẫn, mà ngược lại, tạo nên tính chiến lược, chiều sâu và kịch tính cho mỗi ván đấu.

Người Trung Quốc có câu: "Hãy học múa với những chiếc cùm chân". Những rào cản trong cờ tướng cũng giống như đeo xiềng xích mà vẫn múa đẹp. Giống như việc làm thơ trong văn học cổ, phải tuân theo luật bằng trắc, vần điệu hay đối ngẫu. Chính sự gò bó ấy mới sinh ra nghệ thuật tinh tế. Nếu không có giới hạn, thơ mất nhạc tính, còn cờ tướng sẽ mất linh hồn.

Trong cờ tướng, các quy tắc như "tượng không được sang sông" hay "tướng không được rời khỏi cung" là để hình thành hệ thống chiến thuật chặt chẽ. Mọi chiêu thức nổi tiếng như "đại đảm xuyên tâm", "thiết môn xuyên", "muộn cung sát pháp" hay "nhị quỷ phách môn" đều gắn liền với cửu cung. Nếu bỏ cung đi, những thế sát cục đặc trưng này sẽ không còn tồn tại.

Đại đảm xuyên tâm (dùng dao lớn khoét tim), là đòn thí xe vào sĩ ở giữa cung, để tạo ra đòn chiếu hết.

Thuyết môn xuyên (chốt cửa sắt) là phương án dùng xe hoặc tốt chiếu hết, bằng cách kết hợp với tướng ở lộ 4 hoặc 6, và quân pháo ở lộ 5. Đòn đánh này ở Việt Nam còn gọi là "pháo đầu xuất tướng, xe đâm chọc".

Muộn cung sát pháp phần nào giống đòn "chiếu thắt cổ" trong cờ vua, nhưng ở đây dùng quân pháo thay vì mã.

Nhị quỷ phách môn (hai ma gõ cửa) là cách đưa hai tốt hoặc hai xe vào sườn cửu cung, tức lộ 4 và 6, nhằm cản đường tượng, hạn chế chuyển động của tướng, sau đó sát cục.

Cờ tướng mô phỏng chiến tranh cổ đại giữa hai phe: Sở và Hán. Trên bàn cờ, mỗi bên có 15 quân chủ lực, tất cả đều nhằm mục tiêu bảo vệ hoặc công phá tướng soái. Việc tướng soái bị giới hạn trong cửu cung thể hiện triết lý "cầm tặc tiên cầm vương", tức bắt giặc phải bắt vua trước. Khi chủ tướng bị bắt, toàn bộ thế trận sụp đổ.

Điều này tạo nên khác biệt căn bản giữa cờ tướng và cờ vây. Trong cờ vây, một nhóm quân bị diệt không đồng nghĩa thua cuộc. Nhưng trong cờ tướng, mất tướng là mất tất cả. Chính vì thế, việc tướng soái bị ràng buộc không chỉ hợp lý mà còn bắt buộc, nó khiến mọi nước đi trở thành sự giằng co giữa tấn công và phòng thủ.

Cổ nhân có câu "bất tắc bất lưu", là nếu không chặn lại, sẽ chẳng thể chảy. Trong nghệ thuật cũng vậy. Chính những giới hạn khiến sáng tạo tuôn ra mạnh mẽ hơn. Ở thành phố Dương Châu, tỉnh Giang Tô, có một khu vườn mang tên "Tiểu Bàn Cốc" (thung lũng nhỏ).

Vườn nhỏ, người thiết kế lại cố tình dựng thêm bức tường uốn cong, đặt cổng hình trăng tròn ở giữa, và bên trong lại chia thành hai khu, ngăn bởi tường hoa cùng hành lang quanh co. Khi du khách đi qua cổng, cảnh vật bỗng mở ra: hồ nước trong veo, núi đá uốn lượn, cây trúc, đình nhỏ. Không gian nhỏ hẹp phút chốc trở nên mênh mông. Nghệ thuật nhờ có "hạn chế", mà sinh ra chiều sâu.

Cờ tướng cũng vậy. Nếu tượng có thể qua sông, tướng có thể ra trận, hay pháo ăn không cần giá, bàn cờ sẽ mất cân bằng. Chính vì những hạn chế, người chơi phải sáng tạo để tận dụng từng ô, từng nước. Một mã bị cản lại tạo ra vô vàn tính toán chiến thuật. Pháo phải dựa vào giá, lại sản sinh hàng chục thế công độc đáo như "song bôi hiến tửu", "trọng pháo sát", "tuần hà pháo" hay "hải để lao nguyệt".

Song bôi hiến tửu (cúng hai chén rượu) là đòn sát cục thí một pháo vào tượng ở hàng dưới cùng, để quân pháo còn lại chiếu hết.

Trọng pháo chính là pháo lồng, tức là đưa hai pháo đứng gần nhau, làm giá đỡ cho nhau, chĩa đòn đánh vào tướng đối thủ.

Tuần hà pháo (pháo tuần tra sông) là chiến thuật khai cuộc đưa pháo lên sông, nhờ mã bảo vệ, vừa phòng thủ sông, vừa có thể tấn công tướng, tượng hoặc xe.

Hải để lao nguyệt (câu trăng dưới đáy biển) là chiến thuật thường gặp trong tàn cuộc xe, pháo chống xe. Khi tướng đối thủ đứng ở lộ 4 hoặc 6, quân pháo sẽ được thí bằng cách đứng dưới đáy tướng đối thủ. Để khi xe chiếu ở lộ đó mà xe đối thủ cản lại, pháo sẽ vật lại và ăn xe đối thủ.

 

 

Sát pháp "Hải để lao nguyệt" trong cờ tướng

Ở góc độ triết học, mọi loại hình nghệ thuật đều tồn tại nhờ giới hạn. Cờ tướng cũng vậy. Mỗi hạn chế trông như một dấu trừ, nhưng thực chất là dấu cộng cho chiều sâu chiến thuật. Trong cái gò bó có tự do, trong cái khuôn khổ có sáng tạo. Nhờ đó, bàn cờ nhỏ bé mới trở thành thế giới mênh mông với nghìn ván, không ván nào giống ván nào.

Nếu một ngày cờ tướng mất đi các giới hạn đó, chính là ngày nó diệt vong. Như câu tục ngữ Trung Quốc "nhục cật cốt đầu biên", thịt ngon nhất là phần sát xương. Chính những hạn chế tưởng như cứng nhắc của cờ tướng, mới khiến trò chơi trở nên thơm ngon, hấp dẫn và sống mãi hơn nghìn năm.

Xuân Bình tổng hợp