6h, mặt trời rọi những tia nắng qua đỉnh núi Rùa, đánh tan cái lạnh nơi miền sơn cước. Ngôi làng của người Rai bản địa, xã Mỹ Thạnh (huyện Hàm Thuận Nam) lộ dần giữa màn sương, thức giấc cùng tiếng chim rừng, gà rừng gáy sáng.
Chị Tà Yêng Thị Huệ, 42 tuổi, dân tộc Rai (Raglai) nhà ở xóm núi Rùa, chuyên làm nghề tìm hái dược liệu rừng bắt đầu ngày mới. Làm vội hai chén cơm cá khô dằn bụng buổi sáng, chị cùng mấy người quen trong làng mang gùi trên vai lên rừng tìm hạt mã tiền, một loại hạt bán dùng làm thuốc trong đông y.
Chị Tà Yêng Thị Huệ cùng người dân làng Rai lượm trái mã tiền, tháng 3/2022. Ảnh: Việt Quốc
Đi bộ hơn 2 km qua khỏi láng dầu, người phụ nữ Rai lội ngược lên hướng suối Đá Bàn tìm các cây mã tiền cao lớn có trái chín để lượm hạt. Bên suối, một cây mã tiền cao gần 30 mét, đường kính gốc hơn nửa mét, xen lẫn trong các tán lá là những trái mã tiền hình cầu màu cam thẩm đã chín muồi.
Bên dưới gốc cây to, trái chín rụng nằm la liệt trên lớp cỏ khô và lá khô. Chị Huệ cùng những người cùng đi đặt gùi xuống, lượm nhanh những trái mã tiền hình cầu to gần bằng trái bóng bàn. Họ dồn đống, sau đó dùng tay bóp mạnh cho vỏ vỡ nát, rồi tách lấy hạt bỏ vào gùi.
Hạt mã tiền tròn như tiền xu có vết lõm ở giữa giống khuy (nút) áo, đường kính chừng 2 cm, màu xám bạc, trơn bóng. "Nhiều trái chín rục, vỏ mục nát bị chim mổ hoặc côn trùng lăn đi, hạt tự bay ra ngoài lẫn vào trong lá khô cỏ khô, mình phải bươi tìm", chị Huệ cho hay.
Theo chị Huệ, rừng Mỹ Thạnh có rất nhiều cây mã tiền. Cứ vào mùa nắng, trái chín rụng, nhiều người trong làng rủ nhau đi tìm tách lấy hạt bán cho những người thu mua dược liệu từ xuôi lên. Họ đi hết cây này qua cây khác, cánh rừng này qua cánh rừng khác, và trở về trước khi mặt trời khuất bên kia sườn núi.
Mỗi ngày, trung bình mỗi người như chị Huệ kiếm được 6-7 kg hạt khô, có hôm trúng cây lớn mới kiếm hơn chục kg. Mã tiền hiện được mua với giá 50.000 đồng một kg. Sáng đi chiều về, mỗi ngày họ thu nhập nhập 300.000-350.000 đồng.
"Đầu mùa mình lấy những cây gần, sau phải đi xa hơn, từ núi này qua núi kia cả hàng chục cây số đường rừng, thậm chí qua gần Tánh Linh, khổ lắm chứ không có sướng đâu", chị Huệ nói.
Hạt mã tiền đã được chị Tà Yêng Thị Huệ tách khỏi vỏ, chuẩn bị mang đi bán. Ảnh: Việt Quốc
Bà Lê Thị Sơ, 53 tuổi, cũng đi tìm hạt mã tiền, cho biết ở vùng này chỉ canh tác nông nghiệp một vụ ăn nước trời vào mùa mưa. Mùa nắng, đàn ông cũng như phụ nữ ở đây phải lên rừng tìm sản vật rừng về bán. Có người đi lấy mật ong, rau rừng, có người đi tìm các dược liệu như mã tiền để có tiền mua gạo, mua muối, trang trải cuộc gia đình.
Bà Sơ theo nghề lượm hạt mã tiền từ hơn chục năm trước. Thuở đầu ít người đi lấy, một chuyến bà thường thu đầy cả gùi hạt mất chục kg. Khi gặp một cây lớn nhiều trái chín, ngoài lượm trái rụng, bà còn trèo lên cây khèo và rung cho trái rớt xuống, thu nhặt đến gần cả tạ (100 kg).
"Những cây lớn như vậy phải lên núi cao mới có, xa nên thường phải mang theo gạo và cá khô, ở lại đêm nấu ăn, hôm sau mới về", bà Sơ kể.
Theo bà Sơ, nay nhiều người đi, lượng hạt mỗi người tìm được tính trên đầu người ít hơn; nhưng nhờ giá cao hơn trước, nên người làm nghề cũng có nguồn thu nhập ổn định vào mùa nắng.
"Nếu ai làm siêng, đi tìm ở những chỗ xa, mỗi ngày cũng được vài trăm nghìn", bà Sơ nói và cho biết hạt mã tiền lượm về bao nhiêu là được các đầu mối thu mua hết sạch bấy nhiêu.
Khó có thể làm giàu từ nghề này, nhưng nghề lượm hạt mã tiền giúp người dân vùng cao Mỹ Thạnh có khoản thu nhập trang trải cuộc sống trong mùa khô, nông nhàn. Cũng từ đó, người dân địa phương có ý thức giữ rừng, bảo vệ không gian sống cho cây mã tiền cũng như các cây mang lại nguồn sinh kế khác.
"Trong số người đi hái mã tiền có hộ nhận khoán bảo vệ rừng, nên họ thường cung cấp cho trạm những thông tin hữu ích trong công tác bảo vệ khi thấy có dấu hiệu bất thường trong rừng", ông Nguyễn Văn Quang, Trưởng trạm bảo vệ rừng Đèo Nam (lâm phận xã Mỹ Thạnh, huyện Hàm Thuận Nam) nói.
Một cây mã tiền đã cho trái trong rừng Mỹ Thạnh. Ảnh: Việt Quốc
Theo sách Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, mã tiền tên khoa học Strychnos nuxvomic. Hạt mã tiền có chất strycnin chữa bệnh. Tây y dùng hạt làm thuốc kích thích thần kinh trung ương, tăng phản xạ của tủy, tăng cường dinh dưỡng của cơ... Đông y và kinh nghiệm dân gian thường dùng để chữa chữa ghẻ, bệnh ngoài da, tê thấp, đau nhức xương khớp.
Việt Quốc