![]() |
Đười ươi. |
Văn hóa của đười ươi, được định nghĩa là những hành vi có tính đặc thù về mặt địa lý (tức là hành vi khác biệt nhau giữa các nhóm ở cách xa nhau, hay là những hành vi chỉ xuất hiện ở quần thể này mà không xuất hiện ở quần thể khác, và không phụ thuộc vào môi trường sống). Chúng được hình thành từ việc quan sát và bắt chước đồng loại, nằm ngoài bản năng thông thường và ngoài những kiến thức được mẹ dạy.
Một nhóm các nhà nghiên cứu quốc tế, dẫn đầu bởi Carel van Schaik của Đại học Duke, Bắc Carolina (Mỹ) đã nghiên cứu 6 quần thể đười ươi khác nhau trên đảo Sumatra và Borneo ở đông nam châu Á. Họ đã phát hiện được 24 hành vi có tính văn hóa của chúng, xuất hiện ít nhất cách đây 14 triệu năm.
Một vài trong số 24 hành vi này là các hoạt động thiết thực (chẳng hạn chọc một cái que vào các thân cây để thu côn trùng), tuy nhiên số khác chỉ là đơn giản là những trò trêu đùa. Có nhóm lại thích chơi trò “lướt ván gỗ”, một môn thể thao trong đó chúng băng mình trên những cành cây chết đang rơi xuống và túm chặt lấy những cây nhỏ xung quanh ngay trước khi tiếp đất...
Một hành vi khác phổ biến trong nhiều quần thể đười ươi là “nụ hôn gió”, được phát ra khi có mối đe dọa đang tới gần, giống như âm thanh của nụ hôn mà ta để lại trên má một em bé. Tuy nhiên, với mỗi quần thể khác nhau, chúng có cách thể hiện rất riêng: Tại khu vực Gunung Palung trên đảo Borneo, đười ươi luôn luôn túm lấy một nắm lá cây và tạo ra âm thanh này bằng cách hôn vào những chiếc lá. Ở khu vực khác, chúng lại sử dụng lòng bàn tay trước, hoặc chẳng dùng gì cả, để khuyếch đại âm thanh.
Đôi khi, hành vi của chúng rất tỉ mỉ, kỳ công. Chúng bứt ra một nắm lá từ một cành cây, giơ tay lên rất kiểu cách, và buông rơi nắm lá như thể một cơn mưa rào, nhằm thu hút được nhiều ánh mắt của đồng loại nhất. Một số điệu bộ lại có ý nghĩa khác nhau trong các quần thể khác nhau. Chẳng hạn hành động tước một chiếc lá ra khỏi sống của nó, ở nhóm này có nghĩa là “tôi đã sẵn sàng giao phối”, thì ở nhóm khác, lại là tuyên bố “tôi sẵn sàng chơi”.
Công trình này là phần nối tiếp một nghiên cứu trước đây về văn hóa của tinh tinh, được công bố vào những năm 1980. Theo đó, cũng sau nhiều thập kỷ quan sát, các nhà khoa học đã biết đến 39 hành vi văn hóa của tinh tinh và đẩy thời điểm xuất hiện loại hành vi đặc thù này về 7 triệu năm trước.
Như vậy, tính văn hóa đã hiện diện cả trong đời sống của người, tinh tinh và đười ươi. Các nhà nghiên cứu biện luận rằng, khả năng để loại hành vi này xuất hiện 3 lần độc lập nhau trên 3 nhóm là rất ít, nên có lẽ hành vi văn hóa đã xuất hiện trước khi tinh tinh, đười ươi và con người phân nhánh khỏi một tổ tiên chung, tức là trước thời điểm 14 triệu năm. Tính văn hóa chỉ có thể tồn tại khi các thành viên trong bầy có mối quan hệ xã hội sâu rộng, để qua đó, các hành vi được truyền tiếp. Nhưng không giống như người họ hàng thân thiện tinh tinh, đười ươi có xu hướng cô độc hơn.
Các nhà nghiên cứu sẽ tiếp tục tìm hiểu trên các loài linh trưởng khác, thậm chí cả cá heo và cá voi để tìm hiểu nguồn gốc của tính văn hóa. Theo phỏng đoán của một số nhà nghiên cứu, cá voi và cá heo - những động vật có cuộc sống xã hội và có não lớn - cũng có thể có hành vi văn hóa.
B.H. (theo CNN, NewSci)