Trong lúc nghỉ ngơi giữa những trận đánh bảo vệ thành phố Avdeevka, điểm nóng chiến sự ở tỉnh Donetsk, một lính bộ binh Ukraine mang mật danh Dubok với mái tóc hoa râm nhớ lại ngày ông bị gọi nhập ngũ khi vừa đến tiệm cắt tóc ở quê nhà.
Ba sĩ quan tuyển quân áp sát, yêu cầu ông lên xe rồi đưa tới trung tâm quân dịch địa phương. Ông bị nhốt suốt hai ngày trong phòng tối, cho đến khi chấp nhận ký vào đơn nhập ngũ.
"Tôi được cắt tóc trong trại huấn luyện", người đàn ông 47 tuổi kể.
Một số người lính thuộc Lữ đoàn 47 của Ukraine. Ảnh: WSJ
Là một kỹ sư điện, Dubok đề nghị với quan chức tuyển quân cho ông làm kỹ thuật viên ở hậu phương. "Nhưng để có được công việc đó, bạn phải hối lộ họ", ông nói.
Cuối cùng, ông được điều tới bổ sung lực lượng cho một đơn vị bộ binh đã kiệt sức sau nhiều tháng chiến đấu gian khổ. Tiểu đoàn thuộc Lữ đoàn Cơ giới số 47 của ông đang bảo vệ thành phố Avdeevka trước làn sóng tấn công liên tục từ quân đội Nga. Đây đang là nơi diễn ra những trận đánh cam go nhất trong cuộc xung đột không ngừng nghỉ giữa Nga và Ukraine.
"Về mặt thể chất, tôi không thể đảm nhận việc này", Dubok nói về vai trò lính tiền tuyến ông được giao. "Tôi vô cùng thất vọng rằng mình đã không còn ở độ tuổi 20 nữa".
Ukraine cần xây dựng lại lực lượng quân đội đã bị bào mòn sau gần hai năm chiến sự. Bộ binh, vốn chịu nhiều thương vong nhất, thường xuyên thiếu quân sau những trận giao tranh đẫm máu. Bộ trưởng Quốc phòng Nga Sergey Shoigu ngày 19/12 nói rằng Ukraine đã mất hơn 383.000 binh sĩ từ khi xung đột bùng phát. Trong khi đó, quân đội Ukraine ước tính Nga mất hơn 348.000 quân nhân trong cùng thời kỳ.
Những chiến binh có động lực chiến đấu cao nhất đã tình nguyện nhập ngũ từ những tháng đầu chiến sự. Những người còn sống hoặc bị thương đa phần đều nói rằng họ đã kiệt sức. Trong khi đó, Nga có dân số đông hơn nên dễ dàng bù đắp tổn thất về quân số.
Nhiều binh sĩ và nhà phân tích quân sự cho rằng hệ thống quân dịch của Ukraine hiện không thể huy động được nhân lực một cách hiệu quả nhằm cung cấp đủ binh sĩ với chất lượng tốt ra chiến trường.
Tình trạng tham nhũng, các điều kiện miễn trừ và những tính toán thận trọng về mặt chính trị đã giúp phần lớn tầng lớp trung lưu thành thị ở Ukraine không phải tòng quân, chiến đấu dưới các chiến hào lạnh lẽo và lầy lội.
Trên tiền tuyến, một lượng lớn lính quân dịch là những người đàn ông trung niên như Dubok. Họ thường đến từ các làng mạc hay thị trấn nhỏ và quá nghèo để có thể hối lộ quan chức tuyển quân.
Những người lính kỳ cựu đã chiến đấu từ năm 2022, một số kể từ năm 2014 trên chiến trường miền đông Ukraine, đã bày tỏ thất vọng về việc nhiều tân binh hiện tại đều đã quá tuổi và không đạt điều kiện thể lực mạnh mẽ nhất.
"Chất lượng của lực lượng thay thế không tốt. Họ là những người đàn ông nông thôn, tuổi từ 43 đến 50, đôi khi có vấn đề về sức khỏe", một lính bộ binh giàu kinh nghiệm chiến đấu gần Avdeevka cho hay.
Những người lính trung niên mệt mỏi nói rằng khi đi nghỉ phép ở các thành phố lớn như Kiev hay Dnipro, họ nhìn thấy những thanh niên trai tráng khỏe mạnh ở độ tuổi 20, 30 thường xuyên lui tới các phòng gym, quán bar và nhà hàng sành điệu.
"Chúng ta chưa thực sự huy động toàn diện xã hội", Dobro, một lính điều khiển máy bay không người lái (UAV) thuộc lực lượng đặc nhiệm của hải quân Ukraine, nói. "Nhưng đó là điều cần thực hiện. Chúng ta không thể làm gì nếu chưa huy động toàn diện".
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky hôm 19/12 cho biết quân đội đang yêu cầu ông tuyển thêm tới 500.000 quân, song chưa có quyết định nào được đưa ra. Ông mô tả vấn đề này "rất nhạy cảm", lưu ý rằng nhiều quân nhân đã chiến đấu lâu năm cũng có thể sẽ bị điều động.
Dubok không phản kháng khi bị giam tại trung tâm quân dịch. "Tôi từng học cùng trường với những người đã bắt tôi. Tôi không muốn gây rắc rối với họ", ông nói. Trước đó, ông cũng đã tính đến việc nhập ngũ. "Nhưng không phải theo cách này", Dubok nhấn mạnh.
Ngày Dubok nhập ngũ, vợ ông đang chờ ông về nhà với dâu tây và kem. Bây giờ, ông mỗi ngày phải nhìn cảnh lũ chuột lúc nhúc trên chiến trường Avdeevka. "Tôi chưa bao giờ thấy những con chuột lớn như vậy trong đời", ông nói.
Nhiều video lan truyền trên mạng xã hội về những người đàn ông bị ép nhập ngũ trên đường phố Ukraine. "Điều đó là trái pháp luật. Họ chỉ có thể phát thông báo nhập ngũ, không phải bắt giam người", Serhiy Parokhnenko, luật sư từ Dnipro, cho hay.
Một quan chức Bộ Quốc phòng Ukraine thừa nhận việc một số nhân viên tuyển quân ở địa phương vi phạm quy định, nhưng thêm rằng có quá nhiều công dân phớt lờ lệnh triệu tập.
Những người lính thuộc Lữ đoàn 47 nghỉ ngơi giữa những trận đánh. Ảnh: WSJ
Việc tìm kiếm những tân binh sẵn sàng tham gia lực lượng bộ binh đặc biệt khó khăn trong giai đoạn xung đột dai dẳng và tiêu hao như hiện nay. Tâm trạng của đất nước trở nên u ám khi sự ủng hộ từ phương Tây suy yếu, khiến cuộc chiến ở tiền tuyến càng trở nên khó khăn hơn.
Bộ trưởng Quốc phòng Rustem Umerov gần đây cho biết lực lượng vũ trang Ukraine hiện có khoảng 800.000 quân. Con số thương vong là một bí mật, nhưng số liệu từ các bệnh viện và nghĩa trang trên khắp đất nước đã cho thấy cái giá đắt mà Ukraine phải trả vì cuộc xung đột.
Trên giấy tờ, Ukraine vẫn có nguồn nhân lực dồi dào với vài triệu nam giới ở độ tuổi 20-30 chưa tham gia chiến đấu. Đến nay, quân đội chưa tuyển nam giới dưới 27 tuổi, mặc dù quốc hội đã cho phép hạ giới hạn độ tuổi xuống 25. Các nhóm được miễn quân dịch gồm cha của những gia đình đông con, người phải chăm sóc thân nhân bị khuyết tật và lao động trong các lĩnh vực then chốt.
Ukraine từng hy vọng rằng cuộc phản công hồi mùa hè sẽ giúp họ tiến một bước dài tới chiến thắng, qua đó loại bỏ nhu cầu tuyển nhiều quân hơn. Tuy nhiên, nỗ lực của họ bế tắc trước phòng tuyến kiên cố Nga.
"Tin xấu từ mặt trận khiến người dân không muốn nhập ngũ", Dobro cho biết. "Bây giờ, mọi người nhận ra rằng nếu muốn sống để chứng kiến xung đột kết thúc, họ không nên gia nhập bộ binh".
Đầu năm nay, một kiến trúc sư 30 tuổi đến từ Odesa đã hối lộ khoảng 7.600 USD, hơn 50% số tiền tiết kiệm của anh, cho một bác sĩ để xin giấy chứng nhận y tế miễn nghĩa vụ quân sự. Sau đó, anh đóng gói đồ đạc và lái xe qua biên giới sang Moldova. "Tôi ủng hộ Ukraine. Đó là một đất nước tuyệt vời, với những con người tuyệt vời", anh nói. "Nhưng tôi không muốn chết".
Vấn đề tham nhũng xảy ra phổ biến nhất ở các văn phòng quân dịch. Thông tin về việc các quan chức tuyển quân nhận hối lộ để thả người trở nên phổ biến đến mức Tổng thống Zelensky hồi tháng 8 sa thải tất cả quan chức tuyển quân cấp tỉnh. Tuy nhiên, chính phủ vẫn chưa công bố một cuộc cải tổ toàn diện hơn dù thừa nhận thay đổi là điều tất yếu.
Số lượng lớn lính nghĩa vụ Ukraine ở độ tuổi ngoài 40 đã khiến các đồng minh phương Tây giúp huấn luyện họ ngạc nhiên.
Tướng Patrick Sanders, chỉ huy lục quân Anh, nhận định rằng việc đưa những người lính lớn tuổi ra mặt trận là quyết định có tính toán của Ukraine nhằm "bảo vệ nam nữ thanh niên vì tương lai nền kinh tế".
Những người khác không đồng cảm được như vậy. Ihor Romanenko, nhà phân tích quân sự, trung tướng Ukraine đã nghỉ hưu, cho rằng "tình trạng thiên vị về tuổi tác và địa lý bắt nguồn từ tham nhũng".
Những người trẻ tuổi ở các thành phố lớn thường có khả năng hối lộ nhiều hơn, trong khi các công ty lớn có thể bảo vệ nhân viên của họ khỏi quân dịch. Ở vùng nông thôn Ukraine, nơi dân số ngày càng già, việc trốn quân dịch rất khó khăn. "Trong một ngôi làng, mọi người đều biết nhau", ông giải thích.
"Những người lính bộ binh trên 35 tuổi có ít khả năng hoàn thành nhiệm vụ hơn so với binh sĩ trẻ", Romanenko cho hay. "Tất nhiên, bạn phải giữ gìn thế hệ trẻ. Nhưng đất nước chúng ta đang chiến đấu cho sự tồn vong của chính mình".
Dobro, thành viên lực lượng đặc nhiệm của hải quân Ukraine. Ảnh: WSJ
Vũ Hoàng (Theo AFP, WSJ, Reuters)