Động Từ Thức nằm trong lòng một quả núi thuộc dãy Tam Điệp hùng vĩ ở xã Nga Thiện, huyện Nga Sơn, cách TP Thanh Hóa hơn 40 km về phía Đông Bắc. Di tích này được mệnh danh là một trong những hang động đẹp vùng đồng bằng ven biển Thanh Hoá.
Động Từ Thức dài hơn 200 m, rộng cả nghìn m2, bên trong có vô số thạch nhũ hình thù lạ mắt.
Động gắn với truyền thuyết Từ Thức gặp tiên ly kỳ.
Sử cũ chép, Từ Thức là một nhân vật lịch sử có thật sinh sống dưới thời Trần, thế kỷ XIV, làm quan ở Tiên Du, Bắc Ninh. Ông nổi danh là người thông minh, ham học, làm quan và luôn có lòng thương dân. Ông thường dành lương bổng mua thóc gạo phát chẩn cho dân những năm đói kém mất mùa.
Tương truyền, Từ Thức vốn thích ngao du sơn thủy, thưởng ngoạn phong cảnh và làm thơ. Trong một lần dự hội xem hoa, chàng bắt gặp một thiếu nữ tuyệt sắc giai nhân, khi ngắm hoa đã vô ý làm gãy cành mẫu đơn và bị nhà chùa giữ lại. Với tấm lòng nghĩa hiệp, chàng liền cởi chiếc áo gấm mặc ngoài để giúp người thiếu nữ chuộc tội. Sau đó, Từ Thức từ quan về quê để vui thú non nước.
Một hôm, trông ra cửa biển Thần Phù, chàng thấy có áng mây ngũ sắc kết thành hình hoa sen. Từ Thức bèn chèo thuyền ra phía núi và bước vào bên trong một hang động. Khi bước vào, chàng say đắm trước cảnh tiên bồng và biết được đây chính là nơi ở của nàng tiên hội hoa năm nào. Kể từ đó, chàng Từ Thức sánh duyên cùng nàng tiên Giáng Hương.
Xưa kia dãy núi có Động Từ Thức vốn nằm sâu dưới đáy biển song do quá trình biển thoái để lộ ra những hang động đá vôi lớn.
Dưới ánh điện nhiều màu sắc càng làm cho hang núi thêm lung linh huyền ảo.
Người dân địa phương đã tưởng tượng ra những câu chuyện thần tiên như kho vàng, núi bạc, tượng phật, đài sen gắn với từng mảng thạch nhũ khiến nhiều du khách thêm mê hoặc, cuốn hút.
Vỉa thạch nhũ này lung linh như được dát vàng với nhiều tầng lớp in dấu thời gian.
Động Từ Thức được xếp hạng Di tích danh thắng quốc gia năm 1992. Theo UBND huyện Nga Sơn, mỗi năm nơi đây đón hàng vạn lượt khách tham quan, vãn cảnh chủ yếu vào mùa lễ hội và dịp Tết.
Xưa kia, từng có nhiều bậc tao nhân mặc khách như Lê Thánh Tông, Lê Quý Đôn đến thưởng ngoạn và để lại nhiều bài thơ khắc trên vách động Từ Thức.
Trước cửa động Từ Thức có một cây gắm lâu đời, thân dây quấn quanh cây thị cổ, vắt ngang lối đi tạo nên những chiếc võng đung đưa trong gió. Theo truyền thuyết đây là nơi tiên giáng trần vui đùa vào mỗi buổi chiều.
Gắm là một loại cây dây leo thường mọc ở các khu rừng rậm nhiệt đới. Loài cây này có sức sống dẻo dai dù thời tiết khắc nghiệt hay thổ nhưỡng nghèo kiệt dinh dưỡng
Theo người dân địa phương, cây gắm cửa động Từ Thức đã mọc và phát triển ở đây từ nhiều đời nay, có thể lên đến cả trăm năm. Đoạn lớn nhất của thân cây gắm có đường kính khoảng 20 cm.
Anh Mai Thế Hải, thuyết minh viên của Ban quản lý thắng cảnh động Từ Thức, cho hay câu chuyện "người gặp tiên" và cây gắm đã tạo thương hiệu cho nơi đây, góp phần thu hút du khách thập phương.
Trong những năm gần đây, huyện Nga Sơn đã đầu tư nhiều dự án để nâng cấp hệ thống giao thông, cải tạo khuôn viên quanh động Từ Thức và các di tích phụ cận để khai thác tiềm năng du lịch.
Phong cảnh động Từ Thức. Video: Lê Hoàng