Trong xã hội truyền thống, tử tế từng được xem là một chuẩn mực đạo đức gần như hiển nhiên. Người ta không cần bàn cãi nhiều về nó, cũng ít khi phải biện minh, bởi tử tế đơn giản là cách con người được dạy để sống với nhau.
Nhưng trong xã hội hiện đại, nơi mọi mối quan hệ ngày càng mang tính trao đổi, đo đếm và hiệu quả, sự tử tế không còn ở vị trí mặc định ấy nữa. Nó không biến mất, nhưng dần khoác thêm những điều kiện vô hình. Người ta muốn chắc chắn rằng sự tử tế không khiến mình phải trả giá quá nhiều.
Họ sẽ nhường đường nếu không trễ giờ, giúp đỡ người khác nếu không ảnh hưởng đến công việc, cảm thông nếu chưa bị liên lụy. Khi lợi ích cá nhân còn nguyên vẹn, hành vi tốt rất nhanh và tự nhiên. Nhưng khi phải lựa chọn giữa tử tế và an toàn, tử tế và lợi nhuận, tử tế và vị trí của bản thân, thì sự tử tế thường sẽ lùi lại một bước.
Điều khiến tôi suy nghĩ nhiều là sự tử tế có điều kiện ấy phần lớn đến từ nỗi sợ: sợ bị lợi dụng, sợ bị xem là yếu đuối, sợ "làm người tốt không đúng lúc". Trong một môi trường mà chỉ một bước hụt cũng có thể phải trả giá bằng uy tín, sự nghiệp hoặc những mối quan hệ đã dày công gây dựng, con người thường học cách phòng thủ rất sớm.
Trong công việc, tôi nhiều lần đứng trước những lựa chọn như thế. Có những cuộc họp nội bộ mà một quyết định thiếu công bằng được đưa ra, tôi nhìn thấy sự băn khoăn thoáng qua trên gương mặt nhiều người, rồi nhanh biến mất. Không ai phản đối hay lên tiếng. Sau cuộc họp, họ nói với tôi rằng quyết định đó không ổn. Nhưng trong căn phòng nơi quyết định được đưa ra, sự im lặng lại chiếm ưu thế.
Cũng có lần, trong một vụ kỷ luật lao động của khách hàng là doanh nghiệp, tôi thấy rõ doanh nghiệp đã đi quá giới hạn. Trên giấy tờ, quy trình được thực hiện đầy đủ nhưng họ đối xử với người lao động thiếu sự tử tế tối thiểu. Nếu tôi nói thẳng, yêu cầu doanh nghiệp điều chỉnh cách tiếp cận, sự việc sẽ trở nên căng thẳng hơn, thậm chí có thể khiến khách hàng không hài lòng về tôi. Nhưng cuối cùng tôi vẫn lên tiếng. Phản ứng ban đầu là sự im lặng không dễ chịu nhưng vài ngày sau, doanh nghiệp quay lại và đồng ý điều chỉnh cách xử lý, dẫn đến kết thúc êm hơn.
Nhưng không phải lúc nào tôi cũng làm được như vậy. Có những lúc tôi buộc phải chọn sự thận trọng. Tôi nhớ một lần tham gia với vai trò tư vấn pháp lý cho doanh nghiệp. Trong vụ việc đó, một nhân viên bị đẩy ra chịu trách nhiệm chính, trong khi tôi hiểu rất rõ đây là hệ quả của nhiều quyết định tập thể. Trong phạm vi tư vấn chuyên môn, tôi đã phân tích đầy đủ với khách hàng về bối cảnh, sự liên đới và những rủi ro nếu xử lý theo hướng đổ dồn trách nhiệm cho một người.
Tuy nhiên, việc đưa câu chuyện ấy ra công luận hay truyền thông nội bộ lại nằm ngoài vai trò của tôi với tư cách luật sư. Tôi đã cân nhắc rất kỹ giữa mong muốn cá nhân là làm rõ sự việc và nghĩa vụ nghề nghiệp là hành xử đúng vai trò. Cuối cùng, tôi chọn sự thận trọng. Cảm giác lấn cấn vẫn ở lại, không phải vì tôi làm sai pháp luật, mà vì tôi nhận ra rằng có những lúc sự tử tế không được thể hiện trọn vẹn theo cách mình mong muốn, dù bản thân đã làm hết sức trong phạm vi nghề nghiệp cho phép.
Sự im lặng, khi lặp lại đủ nhiều lần, sẽ không còn vô hại. Nó biến cái sai thành điều có thể chấp nhận được, biến bất công thành "chuyện cũng thường thôi". Nguy hiểm hơn, nó khiến chính những người im lặng quen dần với việc sống thấp hơn chuẩn mực mà họ từng tin là đúng.
Trong các mối quan hệ xã hội, sự tử tế cũng hiếm khi đứng một mình. Nó thường đi kèm với kỳ vọng. Tôi giúp người khác, không phải với tính toán vụ lợi, nhưng cũng không hoàn toàn vô tư. Ở đâu đó trong lòng, tôi vẫn mong sự tử tế ấy được ghi nhận, hoặc ít nhất là không bị quay lưng.
Theo trải nghiệm của tôi, một xã hội trưởng thành không phải là xã hội nơi ai cũng tử tế vô điều kiện, mà là xã hội nơi con người có đủ an toàn để không phải tính toán quá nhiều trước khi làm điều đúng. Khi người lên tiếng không bị trả giá quá đắt, khi người làm đúng không bị cô lập, khi sự tử tế không bị xem là ngây thơ, thì con người sẽ ít cần đến những lớp phòng vệ.
Và nếu muốn sự tử tế không tiếp tục co lại trong một xã hội phát triển ngày càng nhanh, có lẽ chúng ta không nên bắt đầu bằng những lời kêu gọi đạo đức lớn lao. Điều cần thiết hơn là tạo ra những môi trường nơi con người không phải trả giá quá đắt cho việc tử tế.
Song song đó, mỗi cá nhân, trong đó có cả tôi, có thể bắt đầu từ những lựa chọn rất nhỏ nhưng nhất quán, là không im lặng một cách dễ dãi, không đánh đổi nguyên tắc chỉ để giữ sự yên ổn ngắn hạn, không xem sự tử tế là phần dư chỉ được phép xuất hiện khi mọi thứ đã an toàn.
Nguyễn Hữu Phước