Lần đầu tiên, Bộ trưởng Giáo dục Chen Baosheng (Trần Bảo Sinh) tuyên bố Trung Quốc sẽ cấm tuyên truyền gương thủ khoa sau kỳ thi đại học (thường gọi là gaokao) năm nay, tổ chức ngày 7-8/6, theo Global Times ngày 17/5.
"Nếu phát hiện trường hợp vi phạm nào, chúng tôi sẽ xử lý nghiêm", ông nói trong hội nghị quốc gia mới đây và cho biết tỷ lệ đỗ đại học của từng địa phương cũng bị cấm tiết lộ.
Nhiều người suy đoán động thái này xuất phát từ mối lo ngại về giá trị thương mại gắn liền với từng thủ khoa. Việc tuyên dương người đạt điểm cao nhất cũng mang lại quá nhiều áp lực cho phụ huynh và học sinh.
Đồng thời, đây cũng được coi là dấu hiệu Trung Quốc sẽ tiếp tục thúc đẩy "phát triển giáo dục toàn diện", vốn được đề cập nhiều năm nhưng chưa đạt hiệu quả mong muốn.
Chu Zhaohui, nhà nghiên cứu tại Viện Khoa học Giáo dục Quốc gia, chia sẻ động lực quan trọng để công khai danh tính thủ khoa là sự tôn thờ của xã hội với những người đạt thành tích cao trong thi cử. Thủ khoa mang lại danh tiếng cho trường đại học, thậm chí cho cả chính quyền địa phương nên luôn được tuyên truyền rộng rãi.
Nhà giáo dục Xiong Bingqi bổ sung rằng vấn đề then chốt đằng sau việc tôn thờ thủ khoa là hệ thống giáo dục hướng đến thi cử. "Nếu cấm tuyên truyền mà không xác định mục tiêu hay người thực hiện, nó có thể trở thành một cuộc nói chuyện trống rỗng", ông nói.
Thí sinh đạt điểm cao nhất của tỉnh Hồ Bắc trong kỳ thi đại học năm 2015 dự lễ tuyên dương và được trao thưởng hơn 10.000 nhân dân tệ (1.570 USD). Ảnh: IC
Kiếm bộn tiền nhờ đỗ thủ khoa
Ở Trung Quốc, từ "zhuangyuan" chỉ những người đạt điểm cao nhất kỳ thi xuất phát từ thời nhà Tùy (581-618). Trong suốt chiều dài lịch sử, người dân luôn tôn thờ những người "tuổi trẻ tài cao".
Tháng 8/2017, báo chí đưa tin về việc bốn thí sinh ở huyện Bác Bạch, khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây được rước bằng xe hơi trang trí hoa lụa đỏ, đằng sau là một đoàn xe, một ban nhạc và đội múa lân. Các em vẫy chào người đi đường như những ngôi sao nhạc pop.
Những lễ tuyên dương như vậy không chỉ khiến thủ khoa được người dân ngưỡng mộ, trầm trồ mà còn mang lại lợi ích về kinh tế. Ngoài tiền thưởng, vài thủ khoa còn được tặng ôtô hoặc nhà.
Hãng truyền thông Meirirenwu ở Bắc Kinh cho biết thủ khoa năm ngoái của thị xã Ân Bình, tỉnh Quảng Đông đã được một công ty thưởng căn nhà 130 mét vuông, trị giá ít nhất 500.000 nhân dân tệ (78.587 USD).
Các tổ chức giáo dục hay thậm chí công ty cung cấp sản phẩm chăm sóc sức khỏe có thể tiếp cận thủ khoa để nhờ quảng bá thương hiệu.
Trên trang web thương mại điện tử Taobao, những ghi chú viết tay của thủ khoa được rao bán với giá trung bình 350 nhân dân tệ, cao nhất là 2.000 nhân dân tệ.
Một thủ khoa giấu tên ở tỉnh Hà Bắc cho biết mỗi bài phát biểu sau khi được vinh danh có giá 8.000 nhân dân tệ.
Đa số thủ khoa hài lòng với việc thương mại hóa tên tuổi, thể hiện ở con số 70% thủ khoa tham gia một khảo sát năm 2016 sẵn sàng hợp tác với các công ty.
Zheng Shuhao, một trong những người đạt điểm cao nhất về khoa học trong kỳ thi đại học năm 2017 của tỉnh Sơn Tây, cũng được các cơ sở giáo dục mời chia sẻ kinh nghiệm và dạy các khóa học. "Học sinh sẵn sàng lắng nghe chúng tôi hơn giáo viên và phụ huynh. Những gì chúng tôi nói mang lại lợi ích cho họ", chàng trai chia sẻ.
Tuy nhiên, Zheng thừa nhận rất áp lực khi tham gia chương trình truyền hình nổi tiếng Super Brain, bởi "Tôi là thủ khoa nên không thể thua".
Ngoài các công ty, chính quyền địa phương và trường học cũng tôn vinh những "anh hùng" trẻ tuổi. Sau khi đào tạo được một thủ khoa, trường trung học sẽ công bố đội ngũ giáo viên và thế mạnh để thu hút nhiều học sinh giỏi. Một số trường tận dụng cơ hội để tăng phí thi đầu vào.
Chú trọng điểm số thái quá
Khi giáo dục hướng đến thi cử, phụ huynh và học sinh đều sẽ quan tâm đến điểm số và thứ hạng. Tuy nhiên, ông Chu nói những thước đo này không thể đánh giá toàn diện về hiệu suất học tập.
Mặc dù chính phủ đề xuất ý tưởng "phát triển toàn diện giáo dục" từ những năm 1990, ông cảm thấy khẩu hiệu này quá trừu tượng và chưa được đưa vào thực tiễn.
Trong khi các cơ quan giáo dục yêu cầu trường học giảm gánh nặng cho học sinh, phụ huynh vẫn tiếp tục đưa con đến lớp học thêm để tránh "thua từ vạch xuất phát".
Học sinh Trung Quốc vùi đầu trong sách vở để chuẩn bị cho kỳ thi sinh tử. Ảnh: Business Insider
Khác với phụ huynh phương Tây, phần lớn cha mẹ Trung Quốc coi con cái như huyết mạch, hy vọng con đạt được ước mơ mà bản thân không thể hoàn thành.
Hiện tượng coi trọng điểm số, tôn thờ thủ khoa không chỉ xảy ra ở mỗi đất nước này. Hàn Quốc cũng tổ chức kỳ thi tuyển sinh đại học rất gắt gao. Học sinh khóa dưới thường đứng đợi bên ngoài phòng thi từ sáng sớm và cúi đầu, cầu chúc anh chị cuối cấp thi tốt.
Cải cách thi đại học
Theo Bộ trưởng Giáo dục, để giải phóng gánh nặng của hệ thống giáo dục hướng đến thi cử, Trung Quốc phải cải cách, thiết lập hệ thống đánh giá chất lượng toàn diện, không xếp hạng học sinh theo điểm số.
Hệ thống thi cử đang áp dụng hình thức "3 + X", trong đó học sinh thi ba môn chính là Toán, tiếng Trung và tiếng Anh cùng một số môn tự chọn thuộc lĩnh vực khoa học (vật lý, sinh học và hóa học) hoặc nhân văn (địa lý, lịch sử và chính trị).
Nhiều người tin rằng thi đại học là cách công bằng nhất, bởi nó tạo cơ hội cạnh tranh cho thí sinh thuộc mọi tầng lớp xã hội. Tuy nhiên, trong một cuộc khảo sát trực tuyến do People's Daily thực hiện năm 2012, 53% số người được hỏi (5.882 người) tin rằng kỳ thi gaokao không còn công bằng như trước do sử dụng nhiều đề thi, lập nhiều điểm thi cho thí sinh ở các tỉnh.
"Với cách đánh giá duy nhất là chú trọng vào điểm số, chúng ta không thể phá vỡ nền giáo dục theo định hướng thi cử", Xiong nói.
Cả hai chuyên gia về giáo dục, Chu và Xiong, cùng đề xuất một giải pháp cải thiện hệ thống giáo dục hiện tại. Thay vì phụ thuộc cơ quan giáo dục, các trường đại học nên tự xây dựng đề thi và thành lập đội ngũ tuyển sinh riêng để lựa chọn ứng viên phù hợp.
Hiện Bộ Giáo dục Trung Quốc chưa ban hành hướng dẫn chi tiết về việc triển khai lệnh cấm tuyên truyền gương thủ khoa, trong khi kỳ thi đang đến rất gần.