Khoảng 1h sáng 31/12 năm ngoái, Lư Tuấn Khanh thức giấc khi nhận cuộc gọi từ sếp của anh ở công ty khử trùng Khương Duy. "Hãy mang theo bộ thiết bị tốt nhất của anh", sếp nói với Lư khi yêu cầu anh cùng các thành viên trong đội tới chợ hải sản Hoa Nam ở thành phố Vũ Hán, thủ phủ tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc.
Lư biết khu chợ với các quầy hàng như mê cung nằm gần ga tàu này, nhưng khi đó không biết nó bị nghi là nơi khởi phát của Covid-19. Khi Lư tới nơi, giới chức địa phương chỉ anh tới khu bán động vật hoang dã lấy thịt hoặc làm thuốc. Ở đây có cả xác động vật hoặc những con thú vẫn còn sống được nhốt trong lồng, gồm rắn, chó, thỏ và lửng.
Khi nhóm của anh bắt đầu phun khử trùng, giới chức cũng lấy mẫu từ các quầy, cống thoát nước và hàng hóa trong chợ. Họ nhờ đội của anh lấy mẫu của những con đã chết bằng cách dùng nhíp nhặt phân và lông của chúng rồi cho vào túi nhựa.
Lư Tuấn Khanh thử thiết bị khử trùng tại công ty Khương Duy ở Vũ Hán. Ảnh: WSJ.
Hơn 4 tháng sau, giới chức Trung Quốc vẫn chưa chia sẻ với thế giới bất kỳ dữ liệu nào về những mẫu mà Lư và cả nhóm đã thu thập. Bắc Kinh dường như đang cản trở nỗ lực quốc tế tìm kiếm nguồn gốc của virus trong bối cảnh Mỹ liên tục đổ lỗi cho Trung Quốc làm bùng phát đại dịch.
Việc Trung Quốc thiếu minh bạch và không muốn tham gia vào cuộc điều tra quốc tế đã làm dấy lên nhiều đồn đoán và chỉ trích. Nó cũng cản trở các chuyên gia và quan chức y tế, những người coi việc tìm kiếm nguồn gốc nCoV là chìa khóa để ngăn một loại virus tương tự truyền từ động vật sang người, có nguy cơ làm bùng phát dịch bệnh mới.
Ban đầu, giới chức Trung Quốc có vẻ sốt sắng tìm cách xác định nhanh chóng nguồn gốc của mầm bệnh. Cơ quan Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Trung Quốc (CCDC) hồi tháng 1 cho biết họ nghi ngờ virus có nguồn gốc từ động vật hoang dã được bày bán ở chợ Hoa Nam và việc xác định vật chủ trung gian chỉ là "vấn đề thời gian".
Nhưng Trung Quốc sau đó đột ngột thay đổi thái độ, ngày càng thể hiện sự hoài nghi về nguồn gốc virus, bác bỏ mọi giả thuyết cho rằng nCoV khởi phát ở nước này, đồng thời khước từ mọi lời kêu gọi điều tra quốc tế từ giới chức Mỹ, Australia và châu Âu.
Triệu Lập Kiên, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc, thậm chí còn đưa ra nhận định không có căn cứ rằng một lính Mỹ đã mang virus tới Vũ Hán khi đến thành phố này tham dự Thế vận hội Quân sự Thế giới cuối năm 2019. Tức giận trước điều này, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã gọi nCoV là "virus Vũ Hán" hay "virus Trung Quốc".
Quan hệ Mỹ - Trung ngày càng càng xấu đi khi hai bên không ngừng đưa ra những cáo buộc lẫn nhau về nguồn gốc của virus. Trump và quan chức cấp cao của Mỹ cáo buộc nCoV có thể bị rò rỉ từ phòng thí nghiệm chuyên nghiên cứu về virus corona ở loài dơi tại Vũ Hán, nhưng cũng không đưa ra bằng chứng nào.
Bắc Kinh và lãnh đạo Viện Virus học Vũ Hán lập tức phủ nhận, cáo buộc Mỹ tung thông tin sai lệch phục vụ mục đích chính trị, khi cuộc bầu cử tổng thống Mỹ đang cận kề. Tuy nhiên, Ủy ban Y tế Quốc gia Trung Quốc lại không trực tiếp trả lời bất kỳ câu hỏi cụ thể nào về cuộc tìm kiếm nguồn gốc virus, nói rằng đó là công việc của các nhà khoa học.
"Virus này không liên quan tới bất kỳ quốc gia, vùng miền hay nhóm người cụ thể nào. Tất cả quốc gia trên thế giới nên bắt tay hợp tác với nhau, thay vì đổ lỗi và né tránh trách nhiệm", tuyên bố của Ủy ban Y tế Quốc gia Trung Quốc nêu rõ.
Thế nhưng, khi các nhà nghiên cứu và quan chức nước ngoài muốn tới Vũ Hán để bắt tay vào điều tra, họ sớm nản lòng trước những trở ngại đến từ Trung Quốc. Tới nay, Trung Quốc mới chỉ cho phép một nhóm chuyên gia của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tới Vũ Hán và một số thành phố khác hồi tháng 2 để tìm hiểu về Covid-19. Trong chuyến làm việc 9 ngày, các chuyên gia WHO không được tới chợ hải sản Hoa Nam, nơi đã bị đóng cửa sau khi đại dịch bùng phát.
Clifford Lane, giám đốc lâm sàng tại Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Quốc gia Mỹ, người tham gia nhóm chuyên gia WHO, cho hay họ chỉ thảo luận về khu chợ này và khả năng virus có nguồn gốc từ động vật với các đối tác Trung Quốc.
(CCDC) cam kết với nhóm chuyên gia WHO rằng họ sẽ tạo ra một bản đồ dịch tễ học của chợ hải sản Hoa Nam, thể hiện một cách chi tiết loài thú nào được bán ở đâu, bệnh nhân nào đã tới đâu tại khu chợ này, tiến sĩ Lane nói. Thế nhưng tấm bản đồ đó chưa từng được chia sẻ với các chuyên gia WHO.
CCDC không bình luận gì về điều này.
WHO từ đó thường xuyên yêu cầu chính phủ Trung Quốc cập nhật thông tin về cuộc điều tra nguồn gốc virus, nhưng không nhận được báo cáo nào, cơ quan này cho biết trong email gửi WSJ.
Tới nay, Trung Quốc mới chỉ công khai trình tự gene của những "mẫu sinh phẩm môi trường" lấy từ hệ thống cống nước, quầy hàng và xe chở rác, không phải mẫu thu trực tiếp từ động vật ở chợ Hoa Nam, theo các nhà nghiên cứu nước ngoài và Trung Quốc.
Một số người còn cho biết rằng giới chức Trung Quốc nói với họ rằng các loài động vật ở khu chợ này đã bị tiêu hủy. Một số người bán hàng ở chợ Hoa Nam cho hay họ chưa từng được xét nghiệm nCoV để biết bao nhiêu người trong số họ đã bị nhiễm virus.
Giới chức Trung Quốc cho hay đã truy vết những người cung cấp thịt động vật hoang dã ở chợ, nhưng họ chưa từng cung cấp bất kỳ thông tin nào về nhóm người này hay các loại động vật họ đã mang tới chợ Hoa Nam.
Theo báo cáo của CCDC, nhóm chuyên gia WHO tới Vũ Hán đã thu thập 585 mẫu xét nghiệm, trong đó 33 mẫu dương tính với virus. Cơ quan này cho biết thêm 14 trong 33 mẫu này được lấy từ khu bán động vật hoang dã, nhưng không đề cập tới những mẫu sinh phẩm lấy trực tiếp từ động vật.
Cảnh sát và nhân viên an ninh dựng rào chắn bên ngoài chợ Hoa Nam, Vũ Hán, hôm 24/1. Ảnh: AFP.
Ủy ban Y tế Quốc gia Trung Quốc chỉ thông báo rằng Bộ Khoa học và Công nghệ đang thực hiện nhiệm vụ này, theo WHO. WHO sau đó đã gửi yêu cầu tới bộ trên nhưng cũng không được cung cấp thông tin. Bộ Khoa học và Công nghệ Trung Quốc không trả lời yêu cầu bình luận.
"Những thông tin về cuộc điều tra vô cùng quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng, bởi nó có thể là chìa khóa giúp ngăn chặn nhiều dịch bệnh khác", WHO cho hay. Cơ quan này cũng cho biết đã thảo luận với Bắc Kinh để cử tới nước này một nhóm chuyên gia khác, tập trung vào tìm hiểu nguồn gốc của nCoV. Khi được hỏi về điều này, Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho hay sẽ tiếp tục hợp tác với WHO.
Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) cũng dự định cử nhóm chuyên gia tới Trung Quốc trong vài tuần để nghiên cứu nguồn gốc động vật của virus. Cơ quan này đầu tiên thực hiện kế hoạch vào giữa tháng 3, nhưng sau đó đã bị hoãn lại sớm nhất là cuối tháng này.
EcoHealth Alliance, tổ chức phi lợi nhuận ở New York, Mỹ từng nghiên cứu về virus corona ở Trung Quốc trong 15 năm, cũng đề nghị hỗ trợ điều tra, theo chủ tịch Peter Daszak. Tổ chức này từng giúp xác định virus gây dịch SARS có nguồn gốc từ dơi và có thể đã truyền từ cầy hương sang người tại khu chợ ở phía nam Trung Quốc.
Daszak cho biết ông cùng các đồng nghiệp ở Trung Quốc không thể điều tra khu chợ này. "Nó là vấn đề thực sự nhạy cảm do các thuyết âm mưu được đưa ra tại Mỹ và Trung Quốc. Tôi cho rằng mọi thứ có thể đã quá muộn", ông nói.
So sánh chợ Hoa Nam với hiện trường một vụ án, Daszak nhận định vì các bằng chứng tại đây nhiều khả năng đã bị xáo trộn hoặc vô tình bị tiêu hủy, lựa chọn tốt nhất hiện nay là xét nghiệm trên diện rộng để phát hiện virus trong các loài động vật hoang dã và ở những người từng tiếp xúc với chúng.
"Điều này không dễ dàng và nhanh chóng nhưng sẽ giúp chúng ta đến được đích. Tuy nhiên, điều này cần sự hợp tác giữa Trung Quốc với nhiều quốc gia khác, trong đó có Mỹ", ông nói.
Nhiều chuyên gia y tế tin rằng nCoV tồn tại trong tự nhiên ở loài dơi và có thể truyền qua người thông qua động vật hoang dã như cầy hương hoặc tê tê. Virus này có thể đã lây sang người đầu tiên ở chợ Hoa Nam, nhưng cũng có thể đã truyền sang người nào đó từ nơi khác rồi sau đó tới khu chợ.
Đây là những câu hỏi nhạy cảm bởi phần lớn việc buôn bán động vật hoang dã ở Trung Quốc là bất hợp pháp và việc kiểm tra vệ sinh dịch tễ nghiêm ngặt cũng không được thực hiện thường xuyên.
Lư, nhân viên công ty khử trùng Khương Duy, cho biết khi cùng đội tới đây hôm 31/12, anh không nhìn thấy bất kỳ con cầy hương, tê tê hay dơi nào ở chợ. Một số nhà nghiên cứu và hoạt động bảo vệ động vật hoang dã nghi ngờ những loài động vật này không được nhốt ở chợ hoặc đã bị "tẩu tán" trước khi giới chức đến.
Quan chức của văn phòng CDC Vũ Hán cùng một nhóm chuyên gia từ CDC ở Bắc Kinh đã tới chợ Hoa Nam ngày 1/1, thời điểm khu chợ đã bị yêu cầu đóng cửa. Lư cho biết anh nhìn thấy nhân viên của CCDC lấy mẫu và tiêu hủy một số động vật sống và đã chết ở đây.
Khi chuyên gia y tế từ Đài Loan và Hong Kong tới Vũ Hán hồi giữa tháng 1, một quan chức CDC địa phương nói rằng không tìm thấy động vật hoang dã trong chợ và người dân địa phương thường hiếm khi ăn những thứ như vậy.
Ian Lipkin, nhà virus học tại Đại học Columbia, người cuối tháng 1 tới Trung Quốc để giúp đối phó với virus, cũng cho biết những người Trung Quốc ông gặp nói rằng nhân viên CCDC đã lấy mẫu sinh phẩm từ động vật và thịt ở chợ Hoa Nam.
Lipkin, người từng tham gia nỗ lực đối phó dịch SARS, nói thêm rằng George Gao, giám đốc CCDC, lúc đầu tin rằng thủ phạm gây ra Covid-19 là một loại dúi được bán lấy thịt ở Trung Quốc.
"Sau khi tìm hiểu và nghiên cứu toàn diện về loại dúi này, bao gồm cả những con còn sống, đã chết hoặc được đông lạnh, họ không phát hiện ra bất kỳ điều gì bất thường và phải thay đổi hướng đi của mình", tiến sĩ Lipkin nói.
Lipkin cũng kể rằng giám đốc Gao khẳng định các nhà khoa học Trung Quốc tìm thấy virus trong các mẫu sinh phẩm lấy từ môi trường nhưng không thể xác định loại động vật. Giám đốc Gao chưa bình luận gì về điều này.
Lipkin cho hay ông cùng một đồng nghiệp Trung Quốc đã đề xuất những cách khác để xác định nguồn gốc của virus, như xét nghiệm mẫu máu của bệnh nhân viêm phổi trên khắp quốc gia này từ trước tháng 12, để xem liệu nó có phải bắt nguồn từ một nơi khác Vũ Hán.
Tuy nhiên, giới chức Trung Quốc vẫn chưa cho phép tiếp cận những mẫu xét nghiệm liên quan, theo Lục Gia Hải, đồng nghiệp của Lipkin và hiện làm việc tại Đại học Tôn Dật Tiên.
Nhân viên khử trùng tại chợ Hoa Nam, Vũ Hán, hôm 30/3. Ảnh: AFP.
Sự đồng thuận rằng dơi là vật chủ mang virus chủ yếu đến từ công trình nghiên cứu được công bố hôm 23/1, trong đó nêu rõ hệ gene của nCoV tương đồng tới 96% với một loại virus corona khác từng được tìm thấy ở loài dơi phía tây nam Trung Quốc. Một trong số tác giả của nghiên cứu này là Thạch Chính Lệ, nhà virus học nổi tiếng nghiên cứu về dơi tại Viện Virus học Vũ Hán.
Một tuần trước, các nhà nghiên cứu của CCDC công bố một báo cáo cũng kết luận rằng dơi rất có thể là vật chủ, nhưng cho rằng virus truyền sang người qua vật chủ trung gian là động vật hoang dã ở chợ Hoa Nam, bởi hầu hết dơi đều ngủ đông vào tháng 12 và không được bán hoặc xuất hiện ở khu chợ này.
Kết luận rằng virus có nguồn gốc động vật không chỉ là mối quan tâm của riêng WHO mà còn đối với Tổ chức Sức khỏe Động vật Thế giới (OIE), cơ quan quốc tế có trụ sở ở Paris, Pháp và Trung Quốc là thành viên. Cơ quan này đã tập hợp nhiều chuyên gia trên thế giới để thành lập nhóm cố vấn không chính thức và tổ chức hội thảo trực tuyến đầu tiên vào ngày 31/1.
Biên bản hội nghị này nói rằng toàn bộ các mẫu sinh phẩm được lấy từ vài loại động vật ở chợ không dương tính với virus, nhưng không cung cấp thông tin về số lượng mẫu và loại động vật được lấy mẫu.
Tổ chức này từng khuyến nghị một cuộc điều tra toàn diện về buôn bán động vật hoang dã ở Trung Quốc, bao gồm tất cả hành vi liên quan tới việc buôn bán, cũng như quản lý các khu chợ bán thực phẩm sống ở Vũ Hán. Tuy nhiên, không rõ bao nhiêu đề xuất của tổ chức này được Bắc Kinh chấp thuận.
OIE cũng cho biết đã liên hệ với giới chức thú y ở Trung Quốc và đề nghị giúp điều tra nguồn gốc của virus nhưng chưa đạt được thỏa thuận nào.
Những biên bản hội nghị vài tháng gần đây dẫn ý kiến của các chuyên gia Trung Quốc cho biết nước này đã xét nghiệm các loài vật nuôi trong nhà, cũng như tại các trang trại nuôi thú nhưng không phát hiện virus, nhưng không đề cập tới chợ hải sản Hoa Nam. Một số nhà nghiên cứu tin rằng cơ hội điều tra nguồn gốc nCoV từ chợ Hoa Nam đã bị bỏ lỡ từ lâu.
"Vấn đề là đáng lẽ nó phải được tiến hành từ cuối tháng 12 hoặc đầu tháng 1. Giờ là quá muộn, đồng nghĩa chúng ta sẽ phải dựa vào các bằng chứng gián tiếp khác. Do đó, nguyên nhân khởi phát đại dịch gần như không thể điều tra", Dirk U. Pfeiffer, giáo sư thú y và dịch tễ học tại Đại học thành phố Hong Kong, thành viên của nhóm cố vấn OIE, cho biết.
Thanh Tâm (Theo WSJ)