Hội họa Bùi Xuân Phái và tôi là tập gồm 12 tùy bút, kèm nhiều tranh Bùi Xuân Phái của nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn. Họa sĩ - nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Quân nhận xét Trần Hậu Tuấn đưa độc giả vào một cuộc phiêu lưu tinh thần thuần túy, một cuộc hành hương qua thế giới nghệ thuật và tâm hồn của danh họa.
"Qua các vùng chủ đề, thể loại, ta có một bản đồ mạch lạc toàn cảnh di sản hội họa đồ sộ, phong phú, còn nhiều bí ẩn chờ khám phá của Bùi Xuân Phái", họa sĩ Nguyễn Quân nói.
VnExpress trích đăng một số phần, tưởng nhớ ngày mất của họa sĩ Bùi Xuân Phái (24/6/1988-24/6/2023). Tên các phần trích do tòa soạn đặt.
Bìa sách "Hội họa Bùi Xuân Phái và tôi". Ấn bản ra mắt lần đầu năm 2022. Ảnh: Nhà xuất bản Trẻ
Phố cổ Hà Nội gần như đã trở thành "độc quyền" của hội họa Bùi Xuân Phái, đến mức người ta phải đặt câu hỏi: Liệu sẽ có nét cọ tài hoa nào khác đủ sức tạo nên một không gian nghệ thuật như thế cho phố cổ Hà Nội? Và một người thưởng ngoạn chưa bao giờ đặt chân đến 36 phố phường sẽ cảm nhận vẻ đẹp của "phố Phái" như thế nào?
Nhà phê bình nghệ thuật Thái Bá Vân viết: "Từ khi có Bùi Xuân Phái, tôi chưa thấy ai vẽ Hà Nội mà không vướng vào anh". Nếu như châu Mỹ là do Christopher Columbus tìm ra thì nhà thám hiểm nào vượt biển đến Tân thế giới sau ngày 12/10/1492 có lẽ cũng sẽ vướng vào Columbus. Nhưng châu Mỹ không chỉ là một vùng đất mà còn là một không gian văn hóa mênh mông với những giao cảm sâu thẳm của cư dân bản địa. Và Hà Nội cũng vậy.
Bùi Xuân Phái đã thấm đẫm cái hồn cốt của một Hà Nội thâm trầm, đạm bạc, với những góc phố ngơ ngác, những mái ngói rêu phong, những mảng tường xiêu vẹo, những cột đèn trơ trọi, những khung cửa sổ không mở ra không gian mà mở vào thời gian. Có lẽ không một nơi nào trên thế gian này có những hình ảnh như thế hay gần như thế. Phố cổ Hội An thấp thoáng đâu đó một vài nét gợi hoài niệm tương tự, nhưng không có cái chiều sâu tạo hình của phố cổ Hà Nội.
Thái Bá Vân viết: "Hà Nội rất hội họa ở những phố phường xưa. Và có thể nói công bằng, theo cách của nghệ thuật, rằng Bùi Xuân Phái đã phát hiện ra nó". Tuy nhiên, phố cổ Hà Nội chỉ tạo thành cái vỏ cho không gian nghệ thuật của Bùi Xuân Phái. "Phố Phái" là sáng tạo độc đáo của riêng ông, thứ mà chúng ta sẽ phải thăm dò và gọi tên. Nếu chưa bao giờ sống trong âm vang huyền hoặc của những nền văn hóa bản địa châu Mỹ như Maya, Inca, Aztec. du khách sẽ cảm nhận vẻ đẹp của các đền đài Machu Picchu hay Yucatan như thế nào? Còn chúng ta, những người yêu tranh, rung động trước vẻ đẹp thuần hội họa của "phố Phái" mà không cần viện dẫn bất kỳ kỷ niệm riêng tư nào về 36 phố phường.
Mặt khác, Hà Nội là của mọi người, nhưng Hà Nội của "phố Phái" lại là những gì thuộc về riêng Bùi Xuân Phái, nó thuộc về tài hoa của ông, mang đậm dấu ấn của ông. Và cũng sẽ có Hà Nội của những nghệ sĩ khác, mặc dù cũng vẫn là những mái ngói ấy, những rêu phong ấy. Bởi chính những gì tạo nên "phố Phái" cũng sẽ tạo giao cảm khác cho những ngọn bút tài hoa khác, ngay cả khi phố cổ không còn cổ nữa, hay những ngôi nhà chọc trời lấp loáng nhôm kính và biển quảng cáo xanh đỏ sẽ thay thế những mảng tường xỉn màu năm tháng...
Một tác phẩm được trưng bày trong triển lãm "Nhớ họa sĩ Bùi Xuân Phái" tháng 6/2022. Ảnh: Lý Đợi
Bùi Xuân Phái không độc quyền đề tài phố cổ Hà Nội, cũng như sẽ không độc quyền bất kỳ một mảng cảm xúc nào trong các tác phẩm của ông. Ông chỉ độc quyền tài năng của chính ông, thứ mà mọi biến cố dâu bể, mọi tàn phá của thời gian cũng không thay thế được. Vì "phố Phái", cũng như mọi tác phẩm nghệ thuật chân chính, là bất tử.
Người ta hay so sánh Bùi Xuân Phái với Maurice Utrillo (1883-1955) và phố cổ Hà Nội trong tranh ông với Montmartre hay Latin Quarter của Paris trong tranh Utrillo. Nhưng cũng như Hà Nội, Paris không chỉ có Utrillo mà còn có rất nhiều con mắt hội họa khác. Paris trong tranh của các danh họa H. de Toulouse-Lautrec hay K. Korovin đều mang đến những vẻ đẹp rất riêng cho kinh đô ánh sáng. Điều thú vị là người ta có thể trầm trồ về một Hà Nội "rất Bùi Xuân Phái" cũng như một Paris "rất Utrillo" chứ không phải là tranh Bùi Xuân Phái "rất Hà Nội" hay tranh Utrillo "rất Paris", là vì con người mang lại tâm hồn cho cảnh vật và xứ sở chứ không phải chỉ là xứ sở mang lại xúc cảm cho con người.
Hơn nữa, chúng ta có thể nói rằng Bùi Xuân Phái đã dành một phần quá khứ của mình cho riêng Hà Nội, mà không phải là Hà Nội dành một phần quá khứ cho riêng Bùi Xuân Phái. Năm tháng trôi trong tâm hồn Bùi Xuân Phái rồi "vào" tranh ông một cách tự nhiên, không phải năm tháng trôi trên các mái phố rồi "vào" tranh ông. Từ những suy tư ấy, có thể nói rằng chính Bùi Xuân Phái đã tạo ra một diện mạo của phố cổ Hà Nội bằng ngọn bút tài hoa của ông.
Vẻ đẹp Hà Nội sẽ còn được tạo ra bởi nhiều nghệ sĩ, trước Phái và sau Phái, bởi dòng chảy đời sống và dòng chảy nghệ thuật không bao giờ ngừng nghỉ, trong cảnh sắc và trong tâm tưởng của con người. Cũng có những thuộc tính của "phố Phái" là hoàn toàn của họa sĩ, không hẳn là của Hà Nội. Cái không khí lặng lẽ, buồn bã, cô quạnh, trầm tư. là cảnh quan tâm hồn của Bùi Xuân Phái. Cái không khí ấy cũng là cảnh quan tâm hồn của Utrillo, nhưng Paris phồn hoa không là như vậy trong tranh của các họa sĩ Paris khác.
Trong cảm nhận của chúng ta, "phố Phái" gợi lên hoài niệm là vì chúng ta xem tranh bằng hoài niệm và trí tưởng tượng, chúng ta so sánh, lồng ghép tác phẩm với ký ức và những giấc mơ của chính mình. Chúng ta thưởng thức nghệ thuật bằng niềm thương nỗi nhớ một xứ sở có thực và đôi khi không có thực, nhưng luôn luôn vẫy gọi một cuộc hội ngộ trong thời gian. Đó là những âm hưởng "phi thời gian", bởi nó có thể đến từ quá khứ nhưng không ngừng tạo nên các hệ quy chiếu cho ngày mai.
Tâm tưởng con người không phải là một hành trình tuyến tính chỉ hướng đến tương lai hay quay về dĩ vãng, mà chúng ta ngược xuôi không ngừng trên cả hai chiều thời gian. Dù ở chiều nào, các tác phẩm nghệ thuật lớn cũng luôn đồng hành với chúng ta, cùng chúng ta thăm dò những cõi miền sâu kín của tiềm thức, mà đôi khi chúng ta ngỡ rằng đó là những gì từng hiện hữu. Ở nơi chốn ấy, chúng ta sống các dự cảm về tương lai như thể hoài niệm và sống các hoài niệm như thể dự cảm về tương lai...
Câu chuyện "phố Phái" có thể kéo dài mãi, không có khởi đầu, chẳng có kết thúc, vì nó là một câu chuyện không phải để kể lại. Chúng ta có thể rung động khi ngắm nhìn trong tranh Bùi Xuân Phái một góc phố cô đơn đến nao lòng vì có vô số chân dung con người mờ nhòa trong những nét run rẩy ấy - những ký ức nhọc nhằn của một đời lao động nghệ thuật không mệt mỏi. Như thể những ám ảnh về thời gian đã hóa thân vào từng nét bút của họa sĩ. Có những giấc mơ tưởng chừng đã tàn lụi trong đáy sâu lại bùng cháy bất ngờ. Bởi đó không chỉ là "phố Phái", mà là đời người, là tất cả.
>>> Còn tiếp
(Trích sách Hội họa Bùi Xuân Phái và tôi, Nhà xuất bản Trẻ)