Tuyển tập do nhà thơ Lê Minh Quốc và Trương Nam Hương chăm chút bản thảo, Trần Mạnh Hảo tự chọn, sắp xếp tác phẩm không theo bố cục thời gian. Có bài ông viết cách đây 55 năm được in lẫn những sáng tác trong đợt ứng phó Covid-19.
Đời thơ Trần Mạnh Hảo được gói ghém trong ấn phẩm, từ thuở thiếu niên đến khi trưởng thành. Hơn nửa thế kỷ, Trần Mạnh Hảo viết không ngừng. Được xếp vào thế hệ nhà thơ giai đoạn kháng chiến chống Mỹ, tuyển tập là dịp để người đọc thưởng thức lại nhiều tác phẩm phản ánh một giai đoạn lịch sử.
Thời chiến đấu ở miền Đông Nam bộ, Trần Mạnh Hảo có những câu thơ bay bổng như: "Ai xui tiếng chim gù/ Kéo trời lên xanh thẳm". Thế nhưng, bom đạn tàn khốc khiến ông xót xa: "Anh thương em, anh thương đồng đội/ Suốt một thời mưa giội nắng nung/ Đêm ngủ đất, cánh tay làm chiếc gối/ Bắt con cua đỡ đói lửa đêm rừng/ Khi ngã xuống chẳng một lời trăn trối/ Giấu tên mình vào với vạn tên chung". Và những ký ức một thời áo lính theo ông đến tuổi già, ám ảnh: "Đồng đội ngả thành gốc cây ụ mối/ Trong đất còn mơ sống cuộc đời thường/ Tình yêu ấy bây giờ ai phản bội/ Mùi hoa rừng sao lại dối lừa ong?".
Có thể dùng ba đoạn thơ khác nhau để hiểu quan hệ của Trần Mạnh Hảo với mẹ ông, từ lúc ông chào đời: "Đêm chiến tranh mẹ sinh con trong tiếng gầm đại bác/ Sông Hồng đau đẻ quặn phù sa/ Sông Đáy bị tiếng súng trường xé rách/ Chợt lặng im trăng nõn mọc sau nhà", đến khi ông vào bộ đội: "Mẹ ở lại với mái nhà giột nát/ Ếch tháng ba kêu xót ruột người già/ Mẹ khóc, mùi hoa xoan cũng khóc/ Đêm đen từ tro bếp lạnh đen ra", và khi ông mồ côi "Con không bằng một vạt cỏ tươi/ Cỏ làm chăn đắp ấm mộ Người/ Mẹ nuôi con, chưa từng nuôi cỏ/ Báo hiếu mẹ giờ chỉ cỏ thôi".
Tuyển tập thơ Trần Mạnh Hảo.
Nhà thơ Trần Mạnh Hảo là một cá tính văn chương. Sự ngạo nghễ có chút cắc cớ qua những dòng chữ: "Sao cha mẹ đặt tên con là Hảo/ Đất nước mình người tốt trốn vào đâu" từng khiến ông vướng mắc không ít hệ lụy và thị phi.
Nhà thơ Trần Mạnh Hảo tuổi 73. Ảnh: Tôn Nữ Giáng Tiên
Những bài đầu tiên viết từ năm 17 tuổi, cho thấy Trần Mạnh Hảo có thiên bẩm thi sĩ: "Khi vui mười ngón chia đều/ Hai bàn tay vỗ lên nhiều bài ca/ Lạ lùng quá bàn tay ta/ Nắm vào là đất, mở ra là trời".
Thơ Trần Mạnh Hảo giàu hình ảnh, từ không gian thân thuộc: "Đêm tôi học Sử trong nhà/ Nghe sóng sông Hồng như tay lật sách", đến dặm dài trải nghiệm "Hoa súng nở ngoài ao bí mật/ Tôi tập đi theo cô Tấm cô Kiều/ Tôi được vịn vào câu ca dao lấm đất/ Tổ quốc là một chỗ hẹn người yêu".
Ông viết về những dòng sông Nam bộ: "Những dòng sông như những người chạy bộ/ Cứ đuổi theo bóng dáng chân trời/ Sông khỏe quá chạy hoài thành châu thổ/ Chạy qua rồi sông để lại lúa khoai", hoặc viết về con sông ở Bắc Trung bộ: "Sông Lam ăn cát mà xanh, uống trời mà mát/ Trăng chảy hết lòng sâu quyết liệt cả cơ hàn/ Người giàu có nên đất nghèo khô khát/ Kìa gió Lào thổi cong sông Lam".
Trần Mạnh Hảo bây giờ đã 73 tuổi: "Ngẩng đầu trời vẫn mênh mông/ Cúi xuống chợt thấy anh không còn gì/ Anh còn con đường chưa đi/ Anh còn vạt cỏ sắp ghì ôm anh". Ông từng ru con: "Mai này con lớn nên người/ Hoa hèn cỏ nội ai lời bướm ong/ Ngủ như bông súng ngoài đồng/ Xé bùn lên vẫn sợ lòng bùn đau". Ông từng cõng cháu: "Mai này ông khuất trăng sao/ Gửi lưng cho giấc chiêm bao cõng dùm". Thế nhưng, sự rạo rực của ông vẫn nguyên vẹn trước thi ca: "Trái tim còn đập ngoài hoang dã/ Rét mướt xin thề cưới gió đông".
Trần Mạnh Hảo tung tẩy ở nhiều thể loại thơ, đạt thành tựu về lục bát lẫn tứ tuyệt. Riêng thể loại trường ca, ông được bạn đọc yêu mến qua Mặt trời trong lòng đất (1981), Ba cặp núi đôi và một hòn núi lẻ (1986) và Đất nước hình tia chớp (1994). Ông quan niệm: "Nhà thơ là ông già nghìn tuổi/ Ở trong đứa trẻ mới ra đời/ Trí khôn mà giống niềm thơ dại/ Như mắt tinh đời hóa khóe môi". Ông viết khá nhiều thơ chia sẻ thao thức với các bậc thi nhân tiền bối. Ông đau đáu cùng Bạch Cư Dị "Lá vàng thay trăng đổ/ Trường Giang thành rượu khướt con đò", đắm đuối cùng Nguyễn Du thương nàng Kiều "Ta nhờ vãi Giác Duyên ngồi gác/ Đón em về từ cuối màn sương".
Tuyển thơ Trần Mạnh Hảo là một cơ hội để độc giả được đọc lại và được hiểu thêm một gương mặt thi ca hàng đầu văn học Việt Nam đương đại: "Trót hò hẹn với mênh mông/ Một đời ngóng vọng mây lồng xanh cao".
Lê Thiếu Nhơn