Xe tăng T59 số hiệu 377 vừa được Thủ tướng công nhận bảo vật quốc gia. Đây là xe tăng thứ ba ở Việt Nam được công nhận bảo vật quốc gia, sau tăng T54B số hiệu 843 và T59 số hiệu 390.
Tăng 377 làm bằng thép, nặng 36 tấn, do Trung Quốc sản xuất và viện trợ Việt Nam cuối những năm 1960. Tháp pháo ghi số hiệu 377 bằng sơn trắng. Đầu tháp pháo có ngôi sao năm cánh màu vàng, trong vòng tròn đỏ. Xe có pháo chính 100 mm, súng máy phòng không 12,7 mm và hai súng máy 7,62 mm.
Sau 50 năm, đại tá Đỗ Quang Thành, từng làm kỹ thuật viên kiêm lái xe tăng Đại đội 7, Tiểu đoàn 297, Trung đoàn xe tăng 203, tham gia chiến dịch giải phóng Đăk Tô - Tân Cảnh, vẫn nhớ rõ từng số hiệu tăng trong đơn vị. Năm 1971, Đại đội tăng 7 hành quân từ Hòa Bình đến Quảng Bình tham gia chiến dịch đường 9 Nam Lào, với tất cả biên chế là tăng T54 do Liên Xô viện trợ.
Sau đó, Đại đội được bổ sung tám tăng T59 để hành quân vào Tây Nguyên, trong đó có tăng 377, thuộc Trung đội 3. Lần đầu, chiến trường Tây Nguyên xuất hiện tăng thiết giáp của quân giải phóng.
Năm 1972, quân giải phóng xác định hướng tiến công chính trên chiến trường miền Nam là Bắc Tây Nguyên và Trị - Thiên. Để đối phó, quân Mỹ và Việt Nam Cộng hòa lập ba cụm phòng ngự ở Bắc Tây Nguyên gồm Đăk Tô - Tân Cảnh, thị xã Kon Tum, thị xã Pleiku. Trong đó, cụm phòng ngự Đăk Tô - Tân Cảnh được coi là "vành đai thép", có Sở chỉ huy nhẹ của Sư đoàn 22 bộ binh quân lực Việt Nam Cộng hòa và các đơn vị khác.
Trong chiến dịch Bắc Tây Nguyên, tăng 377 thuộc lực lượng đột kích. 4h30 ngày 24/4/1972, quân giải phóng nổ súng tiến công căn cứ Tân Cảnh. Trên hướng tây bắc, ngay loạt đạn đầu, tăng 377 và 352 bắn sập khu tháp nước và đài quan sát. Tiếp đó, tăng 352 cùng bộ binh vượt kháng cự của quân đội Việt Nam Cộng hòa, thọc qua cửa đánh vào khu cố vấn Mỹ, tiến sát sở chỉ huy.
Tăng 377 vượt qua công sự, chiến hào, vật cản đánh vào sở chỉ huy Trung đoàn 42 Quân lực Việt Nam Cộng hòa. Tăng 369 tiến sau, chi viện cho hai xe phía trước. Sau ba giờ chiến đấu, quân giải phóng làm chủ Tân Cảnh.
Đại đội tăng 7 và một cao xạ tự hành tiếp tục tiến quân, phối hợp với Trung đoàn 1, Sư đoàn bộ binh 2 tiến về căn cứ Đăk Tô. Pháo binh và máy bay quân lực Việt Nam Cộng hòa tấn công dữ dội, nhưng tăng 377 do Trung đội trưởng Nguyễn Nhân Triển dẫn đầu chạy tốc độ cao, vượt qua các đợt đánh phá, đến Đăk Tô sớm nhất.
Quân đội Việt Nam Cộng hòa thấy tăng 377 đơn độc nên điều 10 tăng M41 chia hai mũi hợp vây. Kíp tăng 377 thống nhất một mình cũng tiến công, quyết tâm "một đánh mười". Trung đội trưởng Nguyễn Nhân Triển lệnh chỉ huy lái xe Trần Quang Vịnh tiến lui tránh hỏa lực đối phương. Pháo thủ Nguyễn Đắc Lượng và Hoàng Văn Ái ngắm bắn liên tiếp, hạ bảy tăng M41 của đối phương.
Tăng 354 và 369 chi viện cho 377. Tăng 354 vừa đến đầu sân bay Phượng Hoàng, phát hiện sau ụ đất có xe đối phương, bắn pháo tiêu diệt. Cùng lúc, tăng 377 bị bắn trúng, bốc cháy. Nhưng quân giải phóng đã tràn lên, làm chủ Đăk Tô.
Chiến thắng Đăk Tô - Tân Cảnh góp phần quan trọng vào thắng lợi của chiến dịch Bắc Tây Nguyên và cuộc tiến công chiến lược năm 1972 của quân giải phóng.
Sau trận đánh, các tăng của Đại đội 7 về nơi giấu quân, một số xe hỏng được tìm thấy. Còn hai xe trong đó có 377 không rõ cháy và hỏng ở đâu.
Sáng 25/4/1972, đại tá Đỗ Quang Thành cùng bốn người lên đường tìm hai tăng còn thiếu. Gần trưa, nhóm tới đầu căn cứ Đăk Tô, thấy một tăng của quân giải phóng bị cháy bên đường 18. Bộ đội đến nơi nhận ra tăng 377 nằm trong hõm đất, nòng pháo đang hướng về một tăng M41 đã cháy. Xung quanh có nhiều tăng M41 và M113 của quân Sài Gòn bị cháy, cách tăng 377 khoảng 40 m.
Kiểm tra trong tăng 377, tất cả chỉ còn màu đen ngổn ngang với đạn pháo, vật dụng. Vì vậy, ông Thành cho rằng kíp lái tăng bị thương đã thoát khỏi xe, được bộ binh cứu giúp hoặc lưu lạc đâu đó.
Chiều hôm sau, ông Nguyễn Hợp Quần, lái tăng 354 và ông Phạm Hải Dư, tổ thợ của Đại đội tăng 7 cùng kiểm tra tăng 377 để lấy phụ tùng sửa cho tăng khác. Nhìn kỹ vị trí pháo thủ, hai người thấy dưới sàn xe có chiếc nắp bút kim tinh màu vàng.
Vào kiểm tra kỹ, ông Quần thấy các vị trí kíp lái đều có tro cốt nhưng còn rất ít. Cả bốn người hy sinh trong xe. Tro cốt của kíp tăng 377 được đồng đội an táng tại Tân Cảnh.
Xe tăng 377 sau khi bị bắn cháy vẫn nằm tại hõm đất tại căn cứ Đăk Tô mấy năm sau. Năm 1977, huyện Đăk Tô đưa xe về bảo quản. 18 năm sau, xe được sơn sửa lại, trưng bày tại khuôn viên tượng đài chiến thắng Đăk Tô - Tân Cảnh.
Đầu năm 2017, lữ đoàn Tăng Thiết giáp 273 thuộc Quân đoàn 3 tu sửa xe lần đầu như hàn lại cấu kiện hư hỏng, bổ sung thùng nhiên liệu phía ngoài, chắn bùn phía trước và sau, sơn lại. Hai năm sau, xe được tu sửa lần hai, thay thùng nhiên liệu bị móp, lắp thêm hai đèn pha, thay giá súng.
Đến nay, phía trước tăng 377 còn vết lõm sâu. Sát vòng tròn ngôi sao bên sườn trái có lỗ rộng xuyên thủng tháp pháo. Trên đầu số 377 cũng có vết lõm do đạo pháo bắn trúng. Trên xe còn hàng chục vết lõm, trầy xước do trúng đạn của đối phương.
Năm 2009, kíp tăng 377 gồm thiếu úy, trung đội trưởng kiêm trưởng xe Nguyễn Nhân Triển; hạ sĩ Nguyễn Đắc Lượng, pháo thủ một; hạ sĩ Hoàng Văn Ái, pháo thủ hai; trung sĩ Trần Quang Vịnh, lái xe, được truy tặng Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
"Xe tăng 377 có hiệu suất chiến đấu cao nhất trong một trận đánh của lực lượng Tăng Thiết giáp. Kíp tăng đã nêu cao tinh thần anh dũng, kiên cường, bất khuất, quả cảm", hồ sơ đề nghị công nhận bảo vật quốc gia của Cục Di sản văn hóa ghi nhận về tăng 377.