'Tôtem sói' - bộ kỳ thư gây tranh cãi

Trung tâm Văn hoá - Ngôn ngữ Đông Tây và báo Người Hà Nội vừa phối hợp tổ chức buổi thảo luận về “Tôtem sói” - cuốn tiểu thuyết có người khen là “kho tàng kiến thức kì diệu” những cũng có kẻ chê là "mang tính phát xít, sô vanh" của một "nhà đầu cơ tư tưởng".

Hà Linh -

Với chủ đề Tôtem sói – Những vấn đề của một tác phẩm văn học dịch, buổi thảo luận thu hút không chỉ giới nhà văn mà còn nhiều nhà nghiên cứu, phê bình và trí giả lớn của Hà Nội. Vai trò MC dẫn dắt chương trình do Giáo sư – Tiến sĩ Trần Ngọc Vương – giảng viên Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đảm nhận.

Trang bìa cuốn Tôtem sói.

Xuất bản lần đầu tiên tại Trung Quốc năm 2004, cuốn tiểu thuyết của nhà văn mang bút danh Khương Nhung nhanh chóng trở thành sự kiện gây xôn xao văn đàn bởi sự bội thu về mặt giải thưởng, lợi nhuận, sự bùng nổ của các cuộc tranh cãi và những bí ẩn bao quanh danh tính của người khai sinh ra nó. Tác giả - nhà nghiên cứu chính trị học tại một Đại học ở Bắc Kinh – đã bỏ hơn 20 năm để khảo cứu và hoàn thiện tác phẩm dày dặn, rồi lặng lẽ ẩn mình khi cuốn sách ra đời và làm mưa làm gió trên thị trường sách không chỉ ở Trung Quốc. Tôtem sói đoạt hàng loạt giải thưởng lớn nhỏ, tiêu thụ 1 triệu bản hợp pháp và 6 triệu bản ở chợ đen. Với phẩm chất hữu xạ tự nhiên hương, đây cũng là một trong những tác phẩm văn học Trung Quốc đạt doanh thu cao nhất từ trước tới nay về mặt tác quyền, dẫu nhà văn không mấy quan tâm đến các hoạt động tiếp thị cho "đứa con so" của mình. Random House trả 20.000 euro cho bản quyền tiếng Đức, Penguin Books bỏ ra 100.000 USD để giành quyền xuất bản cuốn sách bằng tiếng Anh; một nhà xuất bản Tokyo chi ra 300.000 USD để chuyển thể tác phẩm sang truyện tranh, các nhà điện ảnh Hollywood cũng đã khởi động dự án hợp tác với nhà làm phim Trung Quốc để khai thác cuốn tiểu thuyết này.

- Tô tem sói

- Tô tem sói là kho tàng kiến thức kỳ diệu

- Biểu tượng văn hóa trong 'Wolf Totem'

Nhưng những cuộc tranh cãi xung quanh chủ đề tư tưởng mới là lực đẩy chính khiến cuốn sách trở thành một hiện tượng nổi bật trên văn đàn Trung Quốc. Nhân vật người, được coi là hiện thân của tác giả trong tác phẩm là chàng trai trẻ Trần Trận – người Bắc Kinh đi lao động cải tạo tại thảo nguyên vùng Mông Cổ, nhưng nhân vật chính được Khương Nhung tập trung khắc họa là loài sói và sói tính. Sói là Tôtem của dân tộc Mông Cổ, là kẻ thù nhưng cũng là bậc thầy để con người học tập sự khôn ngoan, can trường và khả năng vượt lên hoàn cảnh. Qua thiên hùng ca hào hùng nhưng cũng rất đỗi bi thương về loài sói, Khương Nhung bộc lộ khá rõ tư tưởng của mình: sói tàn bạo sẽ lấn lướt những bầy cừu hèn nhát; văn hóa du mục mang máu sói sẽ vượt trội văn hóa canh nông mang máu cừu. Tộc Hán – dân tộc chiếm đa số tại Trung Quốc – trong quan niệm của nhà văn - ngày càng trở thành một bầy cừu dễ bảo và do đó cần học tập loài sói để vươn lên một cách mạnh mẽ.

Xây dựng loài sói như một biểu tượng đa chiều nhằm thể hiện chủ đề khá rõ ràng nhưng cách nhìn khốc liệt, lạnh lùng của nhà văn đã gây ra nhiều cách đánh giá trái chiều. Một mặt, nó được coi là "thiên kỳ thư đồ sộ" về dân tộc học, văn hóa và lịch sử của cả một dải đất rộng lớn. Mặt khác, cuốn sách bị đánh giá là mang tư tưởng sô vanh. Đây cũng chính là nguyên cớ dẫn các nhà nghiên cứu, nhà văn Việt Nam mở cuộc thảo luận sau hơn nửa năm cuốn sách được NXB Công An Nhân Dân và cũng gây xôn xao tại Việt Nam.

Mở đầu cuộc trò chuyện, giáo sư Trần Ngọc Vương đã bắt ngay vào vấn đề khi ông cho rằng, bản thân bút danh Khương Nhung mà tác giả cuốn tiểu thuyết sử dụng cũng mang tính chủ định. Giáo sư phỏng đoán, chữ Nhung có thể xuất phát từ khái niệm "tây Nhung" (một trong tứ di – chỉ các bộ phận dân cư chưa phát triển, thần phục văn minh Hoa Hạ - quan niệm phổ biến và tồn tại lâu dài trong văn hóa Trung Quốc). Còn chữ Khương được lấy làm họ vốn có gốc Tây Vực, phần lớn là người Ấn Độ. Từ đó, ông nhận định, đây chỉ là võ đoán, nhưng nếu đúng, thì ngay từ cái tên, nhà văn đã ngầm ý: tôi có thể xuất thân là kẻ di địch, man rợ nhưng tôi tự hào vì những phẩm chất người man di của mình.

Dịch giả Trần Đình Hiến và Giáo sư Ngọc Vương tại buổi thảo luận.

Dịch giả Trần Đình Hiến (đứng) và Giáo sư Ngọc Vương tại buổi thảo luận.

Tổng quát về giá trị cuốn tiểu thuyết của Khương Nhung, Trần Ngọc Vương đánh giá: "Cuốn sách có hình hài của một khảo luận khoa học, vừa mang tính dân tộc học, vừa mang tính địa văn hóa, vì đối tượng khảo sát là sói chứ không phải là người". Do đó, đây là một tác phẩm "đáng dịch, đáng in và đáng thảo luận". Tuy nghiêng về khẳng định các giá trị tích cực của Tôtem sói, nhưng giáo sư cũng tạo ra sự gợi mở khi cho rằng, những ý kiến phê phán cuốn sách không phải là không có cơ sở.

Đáp lại những băn khoăn của MC, dịch giả Trần Đình Hiến cho biết, ông dịch Tôtem sói đơn giản vì muốn góp phần giúp độc giả hiểu hơn về văn học, văn hóa Trung Quốc. Bàn về nội dung cuốn sách, dịch giả nói: "Trong Tôtem sói, tôi không thấy câu nào mang tính chất phát xít, mà nó chỉ muốn nói đến sự phát triển. Một dân tộc không có ý chí thì không làm gì được cả". Đây cũng là quan điểm được ông đưa ra nhằm trả lời bài phỏng vấn Giáo sư Hán học người Đức Wolfgang Kubin đăng trên tạp chí Tia sáng. Khi được hỏi về Tôtem sói, Kubin bày tỏ: "Đối với người Đức chúng tôi, Tôtem sói thuộc chủ nghĩa phát-xít. Cuốn sách này làm Trung Quốc bẽ mặt".

Không giải thích thật hết nhận định của mình, nhưng khi được mời phát biểu, nhà văn Nguyễn Trung, tác giả cuốn tiểu thuyết Dòng đời tâm sự: "Đọc xong Tôtem sói, tôi thấy sợ", bởi tầm tư tưởng, triết lý và tham vọng trỗi dậy của một quốc gia lớn biểu hiện qua một sáng tác tâm huyết. Cảm giác này của ông được nhiều người có mặt tại buổi thảo luận chia sẻ.

Vượt ra khỏi những băn khoăn về tư tưởng tác phẩm, nhà thơ Hoàng Hưng, từ góc độ của một người thưởng thức, cho biết: "Tôi cảm nhận được ở cuốn tiểu thuyết, lối sống mạnh mẽ, phóng khoáng, và hào sảng của cư dân du mục. Thêm vào đó là những trang viết đẹp về một không gian rộng lớn, giàu sức sống của thảo nguyên, của thiên nhiên hùng vĩ, khác hẳn với không gian nhỏ hẹp, tù túng đô thị trong nhiều tác phẩm văn học trong và ngoài nước xuất bản gần đây".

Với ngổn ngang nhiều tầng nghĩa và các biểu tượng văn hóa, Tôtem sói là cuốn tiểu thuyết cần được bàn kỹ về rất nhiều vấn đề. Nhưng buổi nói chuyện có phần bị pha loãng khi MC Trần Ngọc Vương say sưa bàn về văn hóa cổ Trung Quốc, còn dịch giả Trần Đình Hiến mải miết luận Tam Quốc và Thủy Hử. Nhưng với những gì đã được xới xáo, cuộc tranh luận về Tôtem sói sẽ không chỉ dừng lại ở đó.