Bên cạnh 19 thi thể không toàn vẹn là chữ cái CNG, từ viết tắt của nhóm buôn ma túy Cartel Nueva Generación Jalisco. Điều này không quá lạ ở Mexico, bởi nửa đầu năm 2019 trung bình mỗi tháng ở quốc gia này ghi nhận 2.300 vụ giết người. Nguyên nhân không chỉ do cuộc chiến kiểm soát buôn bán cocaine, heroin, methamphetamines hay cần sa mà còn liên quan đến quả bơ.
Trước đây, bơ là món ăn phụ đắt tiền dành cho người sành ăn, sau phổ biến ở mọi siêu thị. Ngày nay, mỗi người Mỹ ăn trung bình 3,5 kg bơ mỗi năm, thuộc mức cao nhất thế giới. Sự bùng nổ này bắt đầu ở Mỹ sau khi hiệp định thương mại tự do NAFTA năm 1994 được Mỹ ký kết với Canada và Mexico.
Mexico trở thành nước sản xuất bơ hàng đầu thế giới với sản lượng vượt 2 triệu tấn năm 2018. Chính phủ nước này dự kiến tăng lên 3,16 triệu vào năm 2030, tương ứng với lợi nhuận khoảng 4,6 tỷ USD, gần 5% GDP quốc gia.
Năm 2018, khoảng 278 triệu quả bơ Mexcio đã được bán trên đất Mỹ, tương đương giá trị xuất khẩu 2,7 tỷ USD. Bơ là sản phẩm chính của Mexico được gửi đến người hàng xóm phía bắc, chỉ sau bia và mang đến nhiều lợi nhuận cho Mexico hơn cả dầu mỏ.
Với lợi thế nhiều mưa, nắng và đất núi lửa phong phú, bang Michoacán là vùng trồng bơ lý tưởng, sản xuất hơn 40% tổng lượng bơ của cả Mexico. Điều này đã thu hút các băng đảng mà giết người treo xác trên cầu, chỉ là một phần kế hoạch.
"Vàng xanh" xuất khẩu
Ở Nam Mỹ, các băng đảng tội phạm được gọi chung là cartel, chứ không phải mafia. Trước sự kiện 19 cái xác bên cầu rất nhiều ngày, cartel đã xuất hiện ở dải đất xanh ở phía tây Mexico với súng lục tự động và máy cưa, ngày đêm chặt gỗ ở khu rừng nguyên sinh. Khi người dân địa phương phản đối, giải thích bằng luật lệ, cartel đã giương súng đe dọa và ra lệnh giữ im lặng.
Nhóm cartel tên gọi Los Viagras đang phá rừng để lập chiến dịch canh tác cây bơ, thứ thậm chí còn có khả năng sinh lời cao hơn cả cần sa. Sau khi nắm quyền kiểm soát rừng, Los Viagras đã công bố đánh thuế đối với những cư dân sở hữu cây bơ, với mức phí 250 USD/ha cho "phí bảo vệ".
Ngành công nghiệp bơ trị giá hàng tỷ đôla của Mexico, có trụ sở tại bang Michoacán, đã trở thành mục tiêu hàng đầu của các cartel, những kẻ đã chiếm giữ trang trại và phá rừng để trồng thứ mà người dân địa phương gọi là "vàng xanh".
Guillermo Vargas, nhà xã hội học tại Đại học bang Michoacán, giải thích: "Những người trồng bơ truyền thống của Uruapan bắt đầu bị bắt cóc và bị ép buộc bán vườn bơ của mình với giá bèo. Người các băng đảng dí súng vào đầu, bắt họ ký chứng từ trước một công chứng viên. Và đó là cách cuộc chuyển nhượng được thực hiện". Ở một số khu vực, các băng cartel thậm chí bắt đầu đòi chia phần trăm lợi nhuận theo diện tích trồng hoặc mỗi kg xuất khẩu.
Các đối thủ của băng đảng Jalisco Nueva Generación (CJNG) muốn kiểm soát cùng một dải đất và cư dân sắp bị cuốn vào cuộc giao tranh ác liệt. Tháng 5/2019, một đoàn xe bán tải chở đầy các tay súng tiến vào rừng và vụ nổ súng kéo dài một giờ đã nổ ra. 10 người trong số họ đã chết trong rừng.
Sạp bán bơ ở thủ đô Mexico City. Ảnh: AP
Hơn 10 băng nhóm cartel đã đụng độ vũ trang để kiểm soát việc buôn bán bơ trong và xung quanh thành phố Uruapan. Chúng lợi dụng những chủ vườn cây ăn trái giàu có, những công nhân hái nó và người lái xe vận chuyển để bắt cóc, tống tiền và bòn rút lợi nhuận bằng cách truyền thống - dí súng vào đầu họ.
Các vụ giết người đang ở mức cao nhất mọi thời đại ở Mexico, nơi trú ngụ của những kẻ buôn ma túy mạnh mẽ và bạo lực nhất thế giới. Tuy nhiên, phần lớn vụ giết người ngày nay ít liên quan đến ma túy.
"Ở Uruapan, bạn có nhiều khả năng bị giết hơn là bị xe tông", Silvia Martínez, 52 tuổi, giám đốc một công ty xuất khẩu bơ tại đây, so sánh. Vùng đất của ông trước đây luôn yên tĩnh, nhưng gần đây ngày nào ông cũng lo sợ ai đó sẽ chĩa súng máy vào mình. "Bây giờ những kẻ buôn ma túy có toàn quyền kiểm soát thành phố. Bất cứ ai chống cự, chúng sẽ giết", ông nói.
Ngày nay, Michoacán là một trong những bang bạo lực nhất cả nước. Falko Ernst, nhà phân tích của tổ chức phi chính phủ, giải thích: "Trước đây bạo lực thường là về ma túy và kiểm soát lãnh thổ để đảm bảo sản xuất, phân phối, nhưng cách tiếp cận mới là kiểm soát một lãnh thổ cho phép khai thác bất kỳ nguồn lực địa phương nào có sẵn, đặc biệt là thông qua tống tiền".
Ông chỉ ra các tổ chức tội phạm tìm cách thu được lợi ích kinh tế tối đa từ bất kỳ hoạt động nào mang lại lợi nhuận và do đó bơ đã xuất hiện trong thực đơn của họ. Các băng nhóm cartel ngày nay bổ sung thu nhập bằng cách tống tiền chủ doanh nghiệp và bắt cóc, thường là giết luôn các chủ đất để đòi tiền chuộc.
Sự bất ổn và tội phạm đã nhấn chìm Michoacán. Thống kê chính thức có 8.258 vụ giết người từ năm 2006 đến năm 2015.
Xe cảnh sát bị thiêu rụi ở zbang Michoacán sau cuộc đụng độ với băng nhóm tội phạm, cuối năm 2019. Ảnh: eldiario.es
Những người trồng bơ ở đây đã phải sống trong cảnh lo sợ bị tấn công và tống tiền trong nhiều năm và tình hình đã trở nên nghiêm trọng hơn vào giữa tháng 8/2020, khi một nhóm thanh tra của Bộ Nông nghiệp Mỹ bị "đe dọa trực tiếp" ở Ziracuaretiro, thị trấn phía tây của Uruapan.
Mặc dù cơ quan này không giải thích điều gì xảy ra, chính quyền địa phương cho biết một băng nhóm đã tấn công chiếc xe tải mà các thanh tra đang đi bằng súng.
Ở miền nam Michoacán, các tay súng từ băng đảng Jalisco đã phục kích và giết chết 13 cảnh sát tiểu bang vào giữa tháng 10/2019. Cuộc tấn công khiến cảnh sát khiếp sợ đến nỗi khi thu dọn những chiếc xe cháy khét lẹt của đồng đội, họ đã để lại hộp sọ cháy đen và đầy vết đạn. Mafia, cảnh sát và người dân đều sợ hãi trước bạo lực của các băng nhóm cartel.
"Đội quân bơ" - cách người dân sinh tồn giữa các băng đảng
Cách Uruapan 60 km về phía đông, người dân thành phố Tancítaro đã tìm cách tự giữ lấy mạng sống và của cải. Nhìn bằng mắt thường, Tancítaro có vẻ điển hình của một thành phố dựa trên ngành trồng bơ. Xe tải đậu dọc theo các con đường, và hàng dài các cửa hàng trưng la liệt biển báo viết tay: "Chúng tôi mua bơ".
Rời khỏi trung tâm thị trấn, với cụm cơ sở kinh doanh được làm từ các khối và tấm thép tôn mỏng manh là những hàng cây bơ gọn gàng trải dài khắp thung lũng. Hugo Sánchez, 26 tuổi, mặc quần jean, áo phông rộng thùng thình và mang theo khẩu súng trường hạng nặng. Anh là một trong hàng trăm "cảnh sát công dân" canh gác các trạm kiểm soát gần lối vào thị trấn.
Anh thường đi tuần trên chiếc xe bán tải trang bị một ụ súng máy ở phía sau. Các cửa sổ được làm bằng kính chống vỡ dày 1,5 inch. "Chiếc xe tải này có khả năng chống đạn. Khi có báo cáo, chúng tôi đi ra ngoài bằng xe tải chống đạn. Chúng tôi có bốn chiếc", anh nói. Ngay cả các cuộc tuần tra của Cảnh sát Liên bang Mexico cũng không sử dụng xe tải bọc thép.
Nhưng Sánchez không làm việc cho Cảnh sát Liên bang. Anh làm việc cho Lực lượng Công an Tancitaro (viết tắt là CUSEPT), tổ chức tự do của các tay súng dân sự, được tài trợ bởi hiệp hội những người trồng bơ để tuần tra khu vực. "Có cảnh sát địa phương canh gác các trạm kiểm soát. Hàng ngày, các nhóm tình nguyện viên của CUSEPT thay phiên nhau theo dõi phương tiện ra vào. "Kiểu tự vệ này của người địa phương được tổ chức rất tốt", Sánchez tin tưởng.
Những tay súng địa phương thuộc CUSEPT ngồi nghỉ ngơi tại trạm kiểm soát. Ảnh: The Guardian
Song, họ cũng chỉ là một lực lượng dân quân mang vũ khí công suất lớn, nghĩa là bất hợp pháp, theo luật Mexico. Lấy cảm hứng từ những phong trào tự vệ nổi tiếng hiện nay của Mexico, dẫn đầu bởi các thủ lĩnh dân quân gây tranh cãi như "El Americano", "Papa Smurf", những người nông dân ở Tancítaro tạo ra một lực lượng quốc phòng toàn tình nguyện.
"Chúng tôi đã hợp tác để mua súng và xây dựng các chướng ngại vật. Những người bán bơ, mang súng về theo kiểu giấu trong xe tải của họ. Đó là súng cũ, M-1, R-15 cỡ nòng cao, AK-47, M-14. Nhưng mọi người cũng có cả gậy", một thành viên của "đội quân bơ" cho biết.
Các trạm kiểm soát ban đầu được làm từ đá và bao cát, nhưng sau đó được nâng cấp thành các pháo đài bằng đá và xi măng theo phong cách thời trung cổ, các cấu trúc có vẻ như chống bom với cửa sổ hẹp, góc cạnh như mái nhà của cung thủ. Các pháo đài và những người bảo vệ được trang bị vũ khí.
Nhưng trong khi Tancítaro bề ngoài tuân theo pháp quyền và có thị trưởng, thực thể quyền lực nhất trong thành phố là Hội đồng địa phương, tức hiệp hội của những người trồng bơ. Hội đồng này kiểm tra các tiêu chuẩn tại trang trại xuất khẩu, tổ chức giáo dục nông dân về thực hành tốt nhất và nhằm bảo vệ danh tiếng của bơ bang Michoacán.
Đối mặt với những thiệt hại mà các băng cartel đã gây ra cho danh tiếng đó và cho sự an toàn của người nông dân, hội đồng đã thực hiện một bước rất bất thường: Tạo ra và đào tạo CUSEPT như một lực lượng an ninh ưu tú có trang bị vũ khí. Như Sánchez nói "Chúng tôi làm việc cho hội đồng".
Tancítaro được ví như một xã hội phong kiến thời trung cổ hoặc nền kinh tế thuộc địa của Mexico. Những nông dân trồng bơ giống như các chư hầu trên đất liền, xương sống của nền kinh tế địa phương. Người đứng đầu hiệp hội những người trồng trọt là người đứng đầu cơ quan chính trị, kinh doanh và an ninh của thị trấn. Lực lượng CUSEPT là những hiệp sĩ chuyên nghiệp có thể chống lại các chiến binh từ vương quốc láng giềng và người dân lập tuyến phòng thủ đầu tiên chống lại những kẻ xâm nhập.
Mexico có luật nghiêm cấm dân thường mang vũ khí quân dụng nên chính phủ liên bang yêu cầu các tổ chức tự vệ cộng đồng này hạ vũ khí. Tuy nhiên, các tay súng dân sự ở Tancítaro không có kế hoạch buông súng. Họ nói khi chính phủ tiểu bang và liên bang có thể đảm bảo an ninh cho thị trấn của họ, họ sẽ ngừng. Hiện tại, Sánchez cho rằng các tay súng dân sự như mình, thực sự có ích.
Thanh Lam (Theo Los Angeles Times, La Vanguardia, The Guardian)