Tọa đàm 'Mắt người Sơn Tây' gợi lại không khí 'Tây tiến'

Hoàng Anh Lê

Chỉ một "Tây tiến" đủ làm nên Quang Dũng trong nền thi ca kháng chiến hiện đại Việt Nam. Quang Dũng chính là "cha đẻ" của trung đoàn thủ đô hào hoa, lãng mạn, bất tử. Cùng với quần chúng nhân dân trong "Đất nước" của Nguyễn Đình Thi, những người đồng chí trong thơ Chính Hữu, những anh bộ đội lạc quan trong "Nhớ" của Hồng Nguyên, người vệ quốc quân trong thơ Hữu Loan, "Tây tiến" góp phần làm nên diện mạo sống động của cuộc kháng chiến 9 năm chống Pháp (1945 - 1954) trong thi ca.

Nhà thơ Vân Long, nhà thơ Vũ Quần Phương và nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên (từ trái qua) tại tọa đàm thơ Quang Dũng. Ảnh: Hoàng Anh.

Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên nhận định, nếu phải chọn 10 bài thơ hay nhất của thơ ca cách mạng Việt Nam, chắc chắn có "Tây tiến" Rút xuống 5 bài, vẫn không thể thiếu "Tây tiến". Thậm chí, chỉ 3 bài vẫn có thể có "Tây tiến". Sức sống của bài thơ khẳng định giá trị độc đáo và không thể thiếu của thơ Quang Dũng, qua quá trình sàng lọc và minh chứng của thời gian. Tuy nhiên, đa số người đọc đều chỉ biết đến Quang Dũng qua tác phẩm độc nhất được in và giảng dạy trong sách giáo khoa này. Ông được coi là nhà thơ của hiện tượng "thơ một bài" - một bài làm nên cả sự nghiệp. Người biết hơn về Quang Dũng có thể nhắc tới "Đôi bờ", "Mắt người Sơn Tây" nhưng đa phần không biết về nhiều bài thơ khác. Tọa đàm "Mắt người Sơn Tây" vẽ nên chân dung của một Quang Dũng phiêu diêu trong đời thực và cô độc trong ốc đảo thơ ca của chính mình - lý giải vì sao ông lại có những áng thơ hay như "Tây tiến", "Mắt người Sơn Tây", nhưng không có thêm nhiều "đứa con xinh đẹp" như vậy.

Nhà thơ Vân Long chịu trách nhiệm "phác thảo con người Quang Dũng" tại buổi tọa đàm cho biết, chỉ cần hai chữ để nói lên tất cả đam mê trong cuộc đời Quang Dũng, đó là "Đi" và "Bạn". Quang Dũng có thể coi là một "Nguyễn Tuân" của thơ ca, luôn phiêu diêu trong cuộc sống và tâm hồn. Trần Lê Văn, người bạn thân của nhà thơ từng nói: "Quang Dũng phiêu diêu đến mức quên cả tác phẩm của mình". Các diễn giả nhắc lại kỷ niệm vui, câu nói cửa miệng của Quang Dũng là "không phải của tôi", được phát ra mỗi lần có ai đó hỏi về thơ ông. Bài "Mai chị về", được xuất bản trong tập thơ "Mắt người Sơn Tây" lần này, từng bị Quang Dũng "chối bỏ" trong lần in "Mây đầu ô", vì tác giả nhất quyết không chịu nhận đó là thơ mình. Quang Dũng cũng nhiều lần đốt thơ, giấu thơ, hay chọn cách tốt nhất là viết xong rồi giả lơ "đổ thừa" cho người khác. Điều đó cho thấy phong cách sống hư ảo của ông.

Bùi Phương Thảo - con gái nhà thơ Quang Dũng đọc bài "Tây tiến". Ảnh: Hoàng Anh.

Nhà thơ Vũ Quần Phương cho biết, cứ cái gì hay của mình thì Quang Dũng chối bỏ. Kỳ thực, những cái hay như "Tây tiến" không phải lúc nào, thời điểm nào cũng được đón nhận đúng với giá trị thi ca của nó. "Tây tiến" từng bị cho là mang chất tiểu tư sản, đưa cái ủy mị và yếu đuối vào trong cuộc kháng chiến, làm ảnh hưởng không tốt đến tinh thần chung của các chiến sĩ. Thậm chí, tác phẩm từng đối mặt với những chỉ thị "quay lưng", "cắt bỏ", dù nó đã sống trong lòng của nhiều độc giả, bạn bè Quang Dũng khi đó. Theo Vũ Quần Phương, dù sống hư ảo, Quang Dũng lại là người nội tâm. Chỉ một sự thoáng qua trong cuộc đời cũng khiến nhà thơ day dứt. Chính vì thế ông lựa chọn cách phiêu diêu hư ảo là để bớt nặng lòng, cũng như lựa chọn cách chối bỏ "không phải của tôi" đối với những bài thơ hay, để không phải bận tâm trước chỉ trích của những người không hiểu thơ mình.

Giới văn chương thường truyền nhau câu chuyện về bộ ba bạn thân Quang Dũng - Trần Lê Văn - Ngô Quân Miện. Theo các diễn giả, mối quan hệ này - "những người đồng cấp về tinh thần và tâm hồn" - cũng phản chiếu chân dung nhà thơ. "Đi" và "Bạn" quan trọng hơn "Thơ", bởi "Đi" và "Bạn" chính là "Thơ" của cuộc đời Quang Dũng.

Khán giả tới dự tọa đàm "Mắt người Sơn Tây".

Tọa đàm mang tên "Mắt người Sơn Tây", nhưng bài thơ viết về "xứ Đoài mây trắng" không phải là chủ đề chính của cuộc trò chuyện, mà cả diễn giả và người nghe đều nhắc tới "Tây tiến" như một điều hiển nhiên khi nói về Quang Dũng. Quang Dũng không thể thiếu "Tây tiến", cũng như "Tây tiến" không thể thiếu nhà thơ. Vũ Quần Phương đánh giá, "Tây Tiến" là một tác phẩm lạ - một sản phẩm của kháng chiến chống Pháp. Trước hết, nó khu biệt Quang Dũng với những đàn anh đi từ Thơ Mới vào kháng chiến. Những Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên đều thất bại khi viết về cách mạng. Quang Dũng đứng chung trong đội ngũ Nguyễn Đình Thi, Chính Hữu, Hồng Nguyên, Hữu Loan, Trần Mai Ninh... nhưng lại mang một âm điệu khác, như một cô đảo trong thơ kháng chiến - một sự lãng mạn đến phiêu du, rất mơ, rất thơ ngay trên những bước đường hành quân gian khổ. Và "Tây tiến", riêng nó lại là một cô đảo khác trong thơ Quang Dũng.

Bìa tuyển tập "Mắt người Sơn Tây" của Quang Dũng.

Sinh thời, Quang Dũng chỉ xuất bản duy nhất một tập thơ riêng "Mây đầu ô" vào năm 1986. Những tác phẩm in trong tập này phần lớn nhờ công sưu tập, "cứu" thơ của Trần Lê Văn từ những bản thảo bị đốt, bị xé và bị Quang Dũng "chối". Lần này, "Mắt người Sơn Tây" do Trác Phong tinh tuyển ghi dấu một chặng đường dài của Quang Dũng với 61 bài thơ và 4 bài bút ký, cùng nhiều bút tích nhạc, họa khác. Các tác phẩm được tuyển chọn từ những bài trước đây đã đăng ở tạp chí Giai phẩm và báo Nhân văn như "Những cô hàng xén", "Đường chiều thứ bảy", "Xiếc khỉ"... và một số lượng lớn do gia đình cung cấp. Đây là một cách "cứu" những tinh hoa thơ, đồng thời, phá vỡ ốc đảo của Quang Dũng, đưa người đọc tới gần ông để hiểu hơn về con người tài hoa này. Độc giả cũng sẽ biết đến những tác phẩm như "Chiêu Quân" được Quang Dũng viết từ năm 16 tuổi, hay "Trở rét", "Giang hồ" - những tiền đề lý giải sự ra đời của những tinh hoa như "Tây tiến", "Mắt người Sơn Tây", "Đôi bờ"...

Tọa đàm nhân ra mắt tập thơ "Mắt người Sơn Tây" có sự xuất hiện của con gái Quang Dũng - Bùi Phương Thảo - đọc bài thơ "Tây tiến" và con trai nhà thơ chia sẻ về cha, tạo nên sự đồng cảm, gần gũi với độc giả yêu thơ. Lượng người tham dự không đông, nhưng việc khán giả giành nhau cơ hội được chia sẻ tình cảm về Quang Dũng cho thấy, ốc đảo của nhà thơ dần được khai phá và những giá trị hay, đẹp luôn có sức sống trường tồn.

Tọa đàm "Mắt người Sơn Tây" diễn ra tối 5/6 tại Trung tâm Văn hóa Pháp, dưới sự dẫn dắt của các diễn giả Phạm Xuân Nguyên, Vũ Quần Phương và nhà thơ Vân Long.