Kim Lân - lặng nằm xuống khi đôi chân đã mỏi

Dẫu không bị đường đột nhưng mất mát quá lớn vẫn khiến họ sững sờ. Dưới đây là chia sẻ của các nhà văn về những kỷ niệm vui buồn với Kim Lân.

Nhà thơ Bảo Sinh: Cụ tinh tường, giỏi quan sát và ưa chiêm nghiệm

Những năm gần đây, tôi không có điều kiện tiếp xúc nhiều với nhà văn Kim Lân. Nhưng vào khoảng thập kỷ 80, tôi gặp gỡ cụ vài lần, vì chúng tôi có cùng thú nuôi chó. Thật ra, lúc bấy giờ, xã hội Việt Nam còn rất khó khăn. Chúng tôi nuôi chó phần vì thú chơi và tình yêu với loài vật, phần vì còn phục vụ mục đích cải thiện kinh tế. Tôi nhớ mãi một kỷ niệm vui và xúc động về cụ Kim Lân. Một lần, đến nhà tôi chơi, cụ tâm sự rất thành thực: “Cậu làm thế nào giúp tôi. Chứ tôi viết về chó thì rất được, nhưng cứ nuôi con nào là hỏng con ấy”. Thời đó có phong trào nuôi chó Nhật. Quả thực, loài này khó nuôi, hễ nó nhức đầu, sổ mũi thì chủ nó cũng phải đau đầu, sốt ruột.

Mà Kim Lân viết hay về chó là điều dễ hiểu thôi. Con người cụ rất tinh tường, rất hòa đồng với thiên nhiên và loài vật, cụ giỏi quan sát và ưa chiêm nghiệm. Mỗi lần nghe cụ nói chuyện, tôi ấn tượng mãi với gương mặt hóm hỉnh, đầy cảm xúc và rất đỗi thân thiện của cụ.

Nhà văn Kim Lân. Ảnh: Tiền Phong.

Nhà thơ Hoàng Cầm: Trong đám nhà văn, ít ai có được duyên kể chuyện như Kim Lân

Kim Lân chỉ học đến bậc tiểu học nhưng rất thông minh và có trí nhớ tuyệt vời. Mà ông lại còn có duyên kể chuyện nữa. Ông kể rất hóm hỉnh, từ chuyện sử Tàu, sử ta đến những thú chơi đồng ruộng như chọi gà, chọi chim… Bạn bè cùng lứa cùng tác rất thích nghe ông tán chuyện. Mà ở đâu có ông, ở đó có chuyện để nghe và có cái để cười. Trong đám nhà văn, tôi thấy ít ai có được cái tài đó. Hồi cải cách ruộng đất, Kim Lân có làm đội phó hay đội viên gì đó. Mỗi bận đi làm về, chỉ cần nghe ông kể chuyện, người ở nhà cũng có thể viết được cả cuốn tiểu thuyết. Vì ông dí dỏm, mắt mũi tay chân diễn đạt sống động lắm.

Tôi và Kim Lân không ở cùng làng, cùng tỉnh. Tôi dân Bắc Giang còn Kim Lân người làng Phù Lưu, Bắc Ninh, nhưng chúng tôi rất quý nhau, vì hai anh em có cùng niềm đam mê đóng phim và diễn kịch. Mà ở phương diện này, ông ấy là bậc kỳ tài. Kim Lân làm diễn viên sáng tạo lắm chứ không rập khuôn theo một lối nào cả. Tôi nhớ nhất cái lần ông tham gia vở hài kịch Cái tủ chè của Vũ Trọng Can. Vở kịch kể chuyện một ông nhà giàu rất mê tủ chè. Nên khi kén rể cho đứa con gái xinh đẹp, ông cũng đòi lễ vật là cái tủ chè. Rồi có hai chàng trai đến cầu hôn: Kim Lân đóng anh chàng nhà quê Cả Khiết, còn ông Trần Hoạt đóng vai ông Ký Phong… Chuyện chỉ có thể nhưng họ diễn hay đến nỗi người dân Bắc Giang cười nghiêng ngả, đến đổ cả rạp. Tất nhiên, hồi đó chỉ có rạp tranh nứa chứ không phải bê tông cốt thép như bây giờ. Ngay đến cả tôi, từng nằm chuyện trò với ông, từng quen thuộc với từng cử chỉ của ông cũng phải cười lăn ra. Đến bây giờ, nếu dựng lại vở đấy, chắc cũng không ai vượt qua được Kim Lân và Trần Hoạt.

Hồi năm 1946, tôi và Kim Lân cùng tham gia vở Kiều Loan. Kim Lân vào vai một ông già say rượu. Lúc tập thì bình thường lắm. Kim Lân ngồi sẵn trên sân khấu, trong một quán rượu, miệng uống, tay chân làm vài động tác của người say. Nhưng khi diễn thật, ông khiến chúng tôi vô cùng ngạc nhiên. Từ trong hậu trường, ông lảo đảo đi ra, quay mông lại với khán giả. Nhân vật chưa phải nói một lời thoại nào, nhưng cái dáng điệu lẻo khoẻo và những cử chỉ bất cần của ông khiến người xem vỗ tay phải đến 2 phút. Khán giả kịch hồi đó tinh lắm. Sự sáng tạo của Kim Lân diễn tả rất tinh tế tâm trạng của một ông già trí thức, ngán ngẩm và quay lưng hoàn toàn với cuộc đời. Tôi phục và quý ông từ đó.

Chân dung Kim Lân dưới nét vẽ của con gái cả Nguyễn Thị Hiền.

Trung Trung Đỉnh: Kim Lân cầu toàn nên lắm trăn trở

Kim Lân là nhà văn viết ít. Ông có một sự nghiệp "quý hồ tinh bất quý hồ đa". Nhưng gần Kim Lân mới biết, ông vẫn luôn dằn vặt, trăn trở vì cái sự viết ít của mình. Ông cầu toàn lắm và luôn muốn được đóng góp nhiều hơn trong văn học. Một lần hai ông con tôi đi chơi Buôn Mê Thuột. Đến tận cái nơi xa lắc đấy mà người ta vẫn biết ông. Họ gọi ông là Lão Hạc. Tôi chắc mẩm nhà văn phải hạnh phúc lắm. Nhưng khi về đến khách sạn, ông nằm vật ra, than: “Chán, chán mớ đời”. Hỏi tại sao, ông bảo: “Có đóng phim, người ta mới biết đến mình. Còn mấy cái truyện ngắn, chắc chả ai để ý”. Tôi nhắc: “Nhưng cũng có nhiều người nói đến truyện của ông đấy thôi”. Ông thở hắt ra: “Úi dào, đấy là mấy cô giáo. Có vài cái truyện giảng đi giảng lại trong sách giáo khoa, sao lại không biết”.

Trong cuộc sống riêng, Kim Lân là người rất xuề xòa, tuế tóa, nhưng ông lại rất kỹ, rất nghiêm túc trước những vấn đề về văn hóa và đạo đức. Đặc biệt, Kim Lân là người rất khắt khe với bản thân mình.

Những năm gần đây, ông yếu đi nhiều. Bệnh tật khiến cho ông lắm lúc cũng trầm lại. Nhưng cơ bản, ông vẫn là người lạc quan, hay đùa cợt cái sự ốm đi ốm lại của mình. Chỉ có điều, ông sốt ruột vì phải mất thời gian chống chọi với bệnh tật. Ông ấp ủ viết nhiều thứ nữa, kể đi kể lại những cốt truyện đã dự định từ lâu nhưng tuổi tác, sức khỏe đã không cho phép ông hoàn thành chúng.

Hữu Thỉnh: Thành tựu chính của Kim Lân vẫn là văn học

Kim Lân là một trong những nhà văn xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại. Sở trường của ông là truyện ngắn, với đề tài quen thuộc là nông thôn và đồng quê. Ông viết về những người nông dân lao động thuần khiết, thô mộc nhưng rất giàu tình nghĩa và biết quý trọng đạo lý làm người.

Kim Lân cũng là một nhà văn sớm tham gia xây dựng nền văn hóa cứu quốc và có đóng góp lớn cho văn học cách mạng. Sau này, ông lại dành nhiều thời gian đào tạo, dìu dắt các nhà văn thế hệ trẻ ở Trường viết văn Quảng Bá. Ông viết báo, diễn kịch và vẽ… Nói chung, ở lĩnh vực nào, Kim Lân cũng tỏ rõ mình là một con người tài hoa, thông minh và tinh tế. Nhưng dù sao, thành tựu chính trong cuộc đời Kim Lân vẫn là văn học.

Tôi có khá nhiều kỷ niệm với Kim Lân, vì khi làm Trưởng ban nhà văn trẻ, tôi hay kéo ông đi hết nơi này nơi khác. Nhưng sức khỏe ông yếu, nên nhiều bận làm tôi lo đứng tim. Một lần, trên đường từ Cao Bằng về Hà Nội, do đường xấu, hành trình lại dài nên ông say xe, nôn khủng khiếp và nằm lả đi. Lần đó, tôi lo lắng vô cùng…