Đích đến của giáo dục là gì?

Ông Giản Tư Trung, Hiệu trưởng Trường Doanh nhân PACE, Viện trưởng Viện Giáo dục IRED, chia sẻ quan điểm về triết lý giáo dục.

Một lần, khi đứng lớp giảng chuyên đề “Bàn về sự học”, một học viên bỗng hỏi tôi đầy băn khoăn: “Trong thời buổi bây giờ, em không biết phải dạy con em thành con người ra sao và không biết nhà trường nào có triết lý giáo dục rõ ràng cho con em học đây? Trường công thì có quá nhiều vấn đề, trường tư thì sợ họ chạy theo lợi nhuận, mà trường quốc tế thì lại sợ con mình nó thành… con Tây mất!”.

Những câu hỏi tương tự như thế tiếp tục được đặt ra cho tôi nhiều lần nữa, trong nhiều dịp khác nhau. Đại để giờ không biết dạy con ra sao, dạy trò như thế nào, mỗi trường mỗi kiểu, mỗi thầy mỗi cách, còn mình cũng có kiểu của mình.

Tôi đã trả lời bằng một câu hỏi “Theo anh chị, dạy con để làm gì?”. Họ trả lời “Để làm người”. Tôi hỏi lại “Thế làm người là làm gì?”. Hầu như ai cũng lúng túng và không trả lời được.

Điều đó khiến tôi nhận ra rằng, đã có vô số bài viết và không ít diễn đàn bàn luận, nhưng với nhiều người, “triết lý giáo dục”, “đích đến của giáo dục” vẫn còn là cái gì đó khá mơ hồ.

Theo tôi, đi tìm triết lý giáo dục chính là trả lời ba câu hỏi sau: Thế nào là con người? Chúng ta muốn tạo những con người như thế nào? Làm thế nào để tạo ra những con người như vậy?

Câu hỏi dạy con, dạy trò hay chọn trường ở trên thực chất là nỗi trăn trở về câu chuyện: Chân dung con người mà chúng ta muốn tạo ra trong nền giáo dục này rốt cuộc sẽ là gì, cụ thể như thế nào?

Mỗi người, mỗi nhà, mỗi trường, mỗi quốc gia đều có thể mô tả “chân dung” ấy theo kỳ vọng, nhận thức và cách thức của riêng mình. Cá nhân tôi cho rằng, con người với “nhân tính, quốc tính và cá tính” là đích đến của giáo dục.

“Nhân tính” là những đặc trưng văn hóa để phân biệt con người với “con khác”, phân biệt con người với những giống loài khác; khiến con người trở nên khác với muông thú, cỏ cây và máy móc. Đó phải là nhân quyền, nhân bản, nhân văn; là những giá trị có tính phổ quát và trường tồn, được nhân loại tiến bộ cùng chia sẻ như là “tự do, bình đẳng, bác ái”, hay “chân, thiện, mỹ”, chứ không bị giới hạn hay chi phối bởi những góc nhìn của quốc gia, chủng tộc, tôn giáo hay thời đại.

Chúng ta suốt ngày răn dạy con trẻ “học để làm người”, nhưng rốt cuộc “làm người” là… làm gì? Nếu một ngôi trường khiến con trẻ trở thành người dối trá để đạt được thành tích, hay vô cảm với nỗi đau của đồng loại thì liệu ta có thể tin tưởng vào “nhân tính” của ngôi trường ấy chăng!?

“Cá tính” lại chính là bản thể của mình; là “bề trên” (đức tin), “bề trong” (phẩm giá) và “bề ngoài” (tính cách) của riêng mình; là thứ để phân biệt mình với người khác, khiến mình khác với đồng loại của mình; là cái mà chúng ta muốn đề cập đến khi thốt lên “Tôi muốn được là chính mình!”, “Tôi muốn được sống đúng với lòng mình!”.

Lâu nay chữ “cá tính” thường được hiểu theo nghĩa là một nét dị biệt khác người, cũng như chữ “tự do” hay được hiểu là “muốn làm gì thì làm”. Nhiều cha mẹ ngày nay sẵn sàng cày cuốc sớm hôm để đáp ứng mọi nhu cầu của con, cho con vào những ngôi trường học phí cao chót vót, nơi con “thoải mái thể hiện cá tính không sợ bị ai la rầy”.

Nhưng rồi vẫn có không ít đứa trẻ lớn lên trong sự nổi loạn, hoang mang đi tìm chính mình. Bởi lẽ, cá tính nếu không được xây dựng trên nền tảng của nhân tính thì sẽ trở thành… “quái tính”, cũng như tự do không có văn hóa sẽ trở thành thứ tự do hoang dã. Bởi lẽ, muốn “được là mình” thì trước hết cần “được là người” cái đã.

“Quốc tính” được cấu thành bởi “dân tính” và “tộc tính”. “Dân tính” tức là “năng lực làm dân”, là dân quyền. Còn “tộc tính” có thể được hiểu là “hồn cốt dân tộc”, căn tính quốc gia; là tâm thức về gốc gác; là nếp sống của gia tộc, dòng tộc, sắc tộc; là “cái neo văn hóa” của mình trong “chốn năm châu”.

Một đứa trẻ có cha mẹ Việt, sinh ra và lớn lên trên đất Việt, nhưng lại không rành tiếng Việt lắm, thường chỉ thích ăn đồ Tây, không quan tâm cội nguồn dân tộc Việt, ít có nét văn hóa Việt nào trong người thì liệu có thể được coi là một “người Việt”? Nghe có vẻ lạ lùng, nhưng trên thực tế đang tồn tại không ít trường hợp như thế, như anh học viên của tôi đã mô tả là “con mình thành con Tây” (dù vẫn chỉ là “da vàng mũi tẹt”).

Thế nhưng, trong tính cách của dân tộc nào, bao giờ cũng có cả cái tốt lẫn cái xấu, có cả hủ tục lẫn mỹ tục, vậy thì sẽ lấy cái gì để minh định đâu là “quốc tính” mà ta nên giữ và nên bỏ? Chẳng hạn, từng xảy ra tranh cãi về chuyện chém lợn ở làng Ném Thượng (Bắc Ninh). Nghi lễ ấy đã tồn tại hơn 800 năm, lẽ nào không xứng đáng là “quốc tính”? Nhưng liệu “quốc tính” của người Việt có máu me và bạo lực như thế!?

Từ ví dụ đó, có thể thấy “quốc tính” trong giáo dục cũng cần được xây dựng dựa trên nền tảng “nhân tính”. Nói cách khác, “nhân tính” sẽ là một màng lọc để loại ra những “quốc tính” trái với nó. Một “quốc tính” (dân tính và tộc tính) cho dù ăn sâu bén rễ lâu và sâu đến đâu, nếu đi ngược lại với “nhân tính” sẽ không bao giờ là điều đáng để giữ gìn.

Mọi cải cách giáo dục sẽ lại rơi vào tình trạng sáo mòn và bế tắc, nếu chúng ta (nhà nước, nhà trường, nhà giáo, phụ huynh, học sinh…) không cùng nhau làm rõ được đích đến thực sự của giáo dục là gì. Khi ấy, nếu không cẩn thận, chúng ta sẽ tạo ra một thế hệ “điểm số cao” nhưng ít tình người, một thế hệ hoang dã mà thiếu cá tính, một thế hệ người Việt mà không phải người Việt, một thế hệ mang danh “công dân toàn cầu” mà không có “tổ quốc”. Bởi lẽ, “công dân toàn cầu” đúng nghĩa sẽ không chỉ có sức vóc, có chuyên môn, mà còn là những con người rất “nhân loại”, rất “dân tộc”, và cũng rất là “chính mình”.

Thế nên, bất kể sự học hay sự dạy nào cũng cần hướng về đích đến “nhân tính, quốc tính và cá tính”. Bởi lẽ, đó chính là đặc tính của một con người tự do, và cũng là đích đến của một nền giáo dục khai phóng.

Giản Tư Trung