Bên bờ biển Vũng Bàng, thôn Thạnh Đức 1, xã Phổ Thạnh, huyện Đức Phổ (Quảng Ngãi) có nhiều tảng đá bazan lớn. Lẫn trong đó có tảng đá ngang 1,2 m, dọc 1,5 m, với một mặt phẳng hướng về phía Nam, khắc mười dòng chữ Chăm cổ (chữ Phạn).
Tảng đá bazan được khắc 10 dòng chữ Chăm ở Sa Huỳnh. Ảnh: Phạm Linh.
Từ lâu, người dân địa phương đã biết tảng đá này, song không biết những dòng chữ khắc trên đó có nội dung gì. Tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi - Phó giám đốc Bảo tàng tổng hợp Quảng Ngãi phỏng đoán, đây là văn bia ngoài trời của người Chăm, phổ biến ở những thế kỷ đầu công nguyên. "Ở giai đoạn muộn hơn, người Chăm có những bia đặt trong đền tháp", ông Khôi nói.
Bảo tàng tỉnh đang phối hợp với viện Viễn Đông Bác cổ dịch nội dung văn bia và xác định chính xác niên đại.
Ông Khôi cho hay một số bia đá tương tự đã được tìm thấy ở các tỉnh khác. Trong đó, giá trị nhất là bia Võ Cạnh ở Nha Trang (Khánh Hòa), niên đại thế kỷ 2-3, được đưa về viện Viễn Đông Bác cổ năm 1910 và đang lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử - đã được công nhận là Bảo vật quốc gia. Nội dung nói về sự hình thành của Vương quốc Chăm Pa.
"Bia ở Sa Huỳnh có 10 dòng chữ là tương đối hiếm", ông Khôi nhận định và cho biết chữ khắc trên đá cho thấy kỹ thuật cao của người Chăm. "Chữ sắc nét trên mặt phẳng đá bazan, nếu bút không tốt thì sẽ không được như vậy vì đá này dễ vỡ. Bia được đặt ở vị trí này chứng tỏ đây là vùng biển nổi tiếng", ông nói.
Chữ Chăm cổ khắc trên đá. Ảnh: Phạm Linh.
Ngoài ra, ở ngọn núi phía Tây Bắc văn bia, các nhà khoa học còn tìm thấy dấu tích cư trú của người Chăm. Từ trên núi có con đường đá xuống biển, dẫn đến bia đá. Xung quanh khu vực có hơn 10 giếng cổ. "Qua vị trí, độ sâu, chúng tôi xác định đây là giếng người Chăm đào để cung cấp nước ngọt cho các thương thuyền neo gần bờ", tiến sĩ nói và cho biết các giếng này vốn hình vuông, nhưng được người Việt sửa thành giếng tròn.
Những dấu tích này cho hình dung về cộng đồng người Chăm sống trên các núi đồi gần biển để tránh triều dâng, sống bằng nghề đánh bắt cá và săn bắn thú nhỏ. Ông Khôi cho rằng những dấu tích Chăm Pa ở Sa Huỳnh thể hiện sự hòa hợp, nối tiếp của hai nền văn hóa Sa Huỳnh và Chăm Pa.
"Hiện chữ không còn sắc nét như 30 năm trước tôi đến chụp hình, chân đá bị bong tróc. Sau khi dịch nội dung trên văn bia, ngành văn hóa có thể lập hồ sơ Bảo vật Quốc gia, xây dựng mái che để bảo vệ di tích", lãnh đạo bảo tàng tỉnh cho biết.
Giếng cổ hiện không còn được dùng. Ảnh: Phạm Linh.
Sa Huỳnh là địa danh không có địa giới hành chính ở xã Phổ Thạnh và Phổ Châu, huyện Đức Phổ. Đây là nơi tìm thấy dấu vết của một trong ba cái nôi văn minh cổ trên lãnh thổ Việt Nam. Tỉnh Quảng Ngãi đang lập hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận vùng Lý Sơn - Sa Huỳnh là Công viên địa chất toàn cầu, với các đặc điểm nổi bật về địa chất và di sản văn hóa.