Cuộc đàm phán song phương tại Istanbul, Thổ Nhĩ Kỳ hôm 29/3 được đánh giá là "bước tiến quan trọng nhất" trong hơn một tháng qua, khi Ukraine đề xuất áp dụng "trạng thái trung lập" để đổi lấy các đảm bảo an ninh. Nga đánh giá đây là cuộc thảo luận "có ý nghĩa" và đồng ý giảm mạnh hoạt động quân sự ở miền bắc Ukraine.
Trạng thái trung lập đồng nghĩa Kiev sẽ phải từ bỏ tham vọng gia nhập NATO và không thể cho phép nước ngoài xây dựng căn cứ quân sự ở nước này, đổi lại Nga sẽ nhất trí tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Đây được coi là một động thái "tháo nút thắt" của cuộc xung đột, bởi Nga từng tuyên bố mối đe dọa từ việc NATO mở rộng tới Ukraine là một trong những lý do để phát động chiến dịch quân sự tại nước này.
Một người lính Ukraine đứng trước chiếc xe tăng bị hỏng ở khu vực Kiev hôm 28/3. Ảnh: Reuters.
Giới quan sát đánh giá phương án này có triển vọng rất lớn để thu hẹp bất đồng giữa Nga và Ukraine, giúp hai nước tiến gần hơn tới một thỏa thuận hòa bình, bởi cả Kiev và Moskva đều tìm thấy những lợi ích hấp dẫn từ ý tưởng Ukraine trung lập.
Tổng thống Volodymyr Zelensky đã thừa nhận Ukraine sẽ không thể gia nhập NATO và sẵn sàng thảo luận về trạng thái trung lập của nước này. Đây cũng là điều mà Nga có thể chấp nhận, khi người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov nói phương án Ukraine trung lập có thể là "một kiểu thỏa hiệp".
Pascal Lottaz, phó giáo sư nghiên cứu về tính trung lập tại Viện Nghiên cứu Cấp cao Waseda, cho rằng trạng thái trung lập của Ukraine có thể là lựa chọn duy nhất mà tất cả các bên gồm Nga, Ukraine, Mỹ và NATO có thể chấp nhận.
Châu Âu đã không còn xa lạ với mô hình các quốc gia trung lập. Ulrika Moller, phó giáo sư khoa học chính trị tại Đại học Gothernburg ở Thụy Điển, nói trung lập là công cụ hiệu quả để các quốc gia nhỏ hơn bảo vệ toàn vẹn chính trị của họ trước láng giềng lớn hoặc cường quốc trong khu vực.
Maartje Abbenhuis, nhà sử học chiến tranh tại Đại học Auckland ở New Zealand, cho hay khi một quốc gia "trung lập hóa", nước này "đồng ý loại bỏ điều gì đó ra khỏi chính sách đối ngoại của mình, để các bên khác đồng ý không tấn công họ".
Với phương án này, Ukraine sẽ giống những nước trung lập khác như Thụy Sĩ và một số thành viên Liên minh châu Âu (EU) gồm Áo, Phần Lan, Thụy Điển, Ireland và Malta. Tất cả những quốc gia này đều duy trì quân đội, bởi họ vẫn có quyền tự vệ nếu ai đó vi phạm quyền trung lập.
Ông Peskov cho biết Moskva và Kiev đang thảo luận khả năng một nền trung lập giống như Áo hoặc Thụy Điển cho Ukraine. Các chuyên gia cho rằng Áo có thể là mô hình tốt nhất cho một Ukraine trung lập trong tương lai.
Sau Thế chiến II, lực lượng 4 quốc gia đồng minh gồm Mỹ, Liên Xô, Anh và Pháp đều được triển khai ở Áo. Các nước này sau đó đồng ý rút quân với điều kiện Áo phải cam kết "trung lập vĩnh viễn", điều được đưa vào hiến pháp nước này năm 1955.
Điều này đồng nghĩa Áo sẽ không tham gia liên minh quân sự, không đứng về phe vào trong các cuộc xung đột tương lai và không cho phép các nước thiết lập căn cứ trên lãnh thổ của họ.
Theo thời gian, tính trung lập trở thành bản sắc chính trị của một quốc gia, bất kể nó được áp đặt hay do nước này tự lựa chọn. Peter Ruggenthaler, phó giám đốc Viện Nghiên cứu hậu quả chiến tranh Ludwig Boltzmann, chỉ ra rằng các đảng chính trị Áo luôn phản đối phương án gia nhập NATO và hầu hết người Áo có chung cảm nhận.
Với chính sách này, Áo cùng các quốc gia trung lập khác ở châu Âu đã vượt qua thời kỳ căng thẳng cao độ giữa các siêu cường trong Chiến tranh Lạnh, đồng thời tập trung phát triển kinh tế và củng cố các định chế dân chủ.
Trong các trường hợp đó, trung lập được là công cụ địa chính trị có giá trị mà một quốc gia không liên kết có thể sử dụng để thúc đẩy lợi ích và vị thế quốc tế của họ. Đó là lý do các vấn đề an ninh luôn được giải quyết ở Helsinki trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh và Vienna là nơi tổ chức các cuộc đàm phán về thỏa thuận Iran hiện nay.
Thách thức
Trung lập với Ukraine dường như là một công cụ chính trị lý tưởng, khi một nước từng thuộc Liên Xô có thể trở thành vùng đệm giữa Nga và phần còn lại của châu Âu, duy trì mối quan hệ với cả hai bên. Tuy nhiên, đàm phán cho trạng thái này hiện khá phức tạp.
Trong cuộc đàm phán hôm 29/3, Ukraine nhấn mạnh rằng họ chỉ chấp nhận trạng thái trung lập khi có những đảm bảo an ninh quốc tế. Nhưng câu hỏi đặt ra là ai sẽ là bên cung cấp các đảm bảo an ninh này và mức độ đảm bảo mạnh mẽ tới đâu.
"Đó là vấn đề mà chúng ta đang bế tắc lúc này", Terrence Hopmann, giáo sư về quan hệ quốc tế tại Đại học Johns Hopkins, nói.
David Arakhamia, thành viên phái đoàn Ukraine, nói Kiev muốn có một "cơ chế quốc tế về các đảm bảo an ninh", trong đó các nước đảm bảo sẽ hành động "tương tự Điều 5 của NATO và thậm chí chắc chắn hơn thế". Theo Arakhamia, Ukraine muốn các quốc gia đứng ra đảm bảo an ninh gồm Mỹ, Trung Quốc, Pháp, Anh, Thổ Nhĩ Kỳ, Đức, Ba Lan và Israel.
Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng Nga sẽ chỉ chấp thuận phương án trung lập của Ukraine khi thấy được lợi ích của mình trong đó.
"Nếu các thành viên NATO trở thành bên bảo đảm trạng thái trung lập cho Ukraine, Kiev dường như sau đó không còn trung lập nữa", Jen Kirby, nhà phân tích của Vox, nhận định.
Ukraine từng tuyên bố trung lập vào năm 1991, khẳng định quốc gia này sẽ trở thành một "nhà nước trung lập vĩnh viễn không tham gia bất cứ khối quân sự nào". Nhưng sau chính biến Maidan năm 2014, Kiev từ bỏ trạng thái trung lập của mình.
Giới quan sát nhận định ông Putin không muốn kịch bản này lặp lại, nên nhiều khả năng Moskva đang suy tính một phiên bản trung lập khác cho Ukraine, nơi Nga đóng vai trò lớn hơn.
"Thuật ngữ trung lập được hai bên đưa ra, nhưng chưa thực sự rõ nó là gì", Mark Kramer, giám đốc Dự án Nghiên cứu Chiến tranh Lạnh tại Trung tâm Nghiên cứu Davis về Nga và Á - Âu thuộc Đại học Harvard, nói. "Tôi nghĩ Nga muốn mô hình trung lập này là sự phụ thuộc hoàn toàn, điều mà Ukraine không chấp thuận".
Bởi vậy, các nhà phân tích cho rằng dù trung lập có thể là giải pháp tiềm năng để thoát xung đột, gần như bất kỳ thỏa thuận nào giữa Nga và Ukraine đều sẽ phải giải quyết các vấn đề ngoài trung lập.
Khi phát động chiến dịch quân sự, Nga đã đặt mục tiêu "phi vũ trang và phi phát xít hóa Ukraine". Financial Times cho biết dự thảo văn kiện ngừng bắn hiện nay không đề cập đến những vấn đề đó và Tổng thống Zelensky từng nói ông sẽ không thảo luận các điều khoản như vậy với Nga.
Những khu vực giao tranh giữa Nga và Ukraine trong tuần qua. Đồ họa: NY Times.
Bên cạnh đó, những câu hỏi hóc búa về vấn đề lãnh thổ của Ukraine, như liệu Kiev có công nhận quyền kiểm soát của Nga với bán đảo Crimea hay công nhận độc lập hai vùng ly khai ở Donbass, cũng sẽ là trở ngại cho các cuộc đàm phán giữa hai bên.
"Kết quả của cuộc xung đột sẽ được định đoạt trên chiến trường", Vlad Mykhnenko, nhà địa lý kinh tế tại Đại học Oxford, nói. "Tôi e rằng đó là sự thật cơ bản. Bất kỳ cuộc thảo luận, quyết định, tranh luận, đàm phán nào diễn ra ở Belarus hay Istanbul đều chỉ có thể là những diễn tiến bên lề".
Tuy nhiên, những người ủng hộ tính trung lập của Ukraine tin rằng khi kịch bản này được thực hiện càng sớm, Ukraine càng nhanh chóng thoát xung đột.
"Rốt cuộc, nếu các bên đạt được giải pháp, đó sẽ là một mô hình Ukraine độc nhất vô nhị", Lottaz, giáo sư về tính trung lập, nói. "Hoặc đó là một thỏa thuận về trung lập, hoặc tình hình sẽ tồi tệ hơn, tôi không thấy lối thoát nào khác".
Thanh Tâm (Theo Vox)