Thế giới người điên trong ‘Bay trên tổ chim cúc cu’

Năm 1962, cuốn tiểu thuyết One Flew Over The Cuckoo’s Nest (Bay trên tổ chim cúc cu) của nhà văn trẻ Ken Kesey trình làng và làm dậy sóng văn đàn Mỹ. Câu chuyện về cuộc nổi loạn của những bệnh nhân tâm thần nhanh chóng trở thành hiện tượng thu hút sự chú ý của cả xã hội trong đó có các nhà làm phim. Người đầu tiên may mắn mua được bản quyền chuyển thể cuốn sách là ngôi sao điện ảnh Kirk Douglas.

Ông yêu thích câu chuyện đến nỗi đã tự đảm nhận vai chính (Randall McMurphy) trong vở kịch Broadway của mình. Sau này khi đã nhượng lại bản quyền cuốn sách cho người con trai Michael Douglas làm phim, ông cũng không hề có ý định nhường vai diễn tâm đắc ấy cho người khác.

Nhưng mọi chuyện không như dự tính. Bay trên tổ chim cúc cu khi được trao vào tay Michael Douglas và nhà sản xuất phim độc lập Saul Zaentz đã mang một số phận khác. Với mức kinh phí thấp, Michael và những cộng sự của mình không có nhiều cơ hội cộng tác với những đạo diễn, diễn viên tài danh. Đó là lý do khi những cái tên như Milos Forman, Louise Fletcher được xướng lên trên thảm đỏ Oscar, khán giả không khỏi ngỡ ngàng.

Ít ai nghĩ rằng một bộ phim nằm trong dự án phim độc lập của những cái tên còn khá mới đã chiến thắng tuyệt đối với 5 hạng mục danh giá nhất của Oscar. Điều gì đã làm nên thành công ngoài mong đợi ấy?

Trước hết, khó có thể phủ nhận vai trò của cuốn tiểu thuyết có tầm ảnh hưởng toàn xã hội vào những năm 1960 đối với bộ phim. Bay trên tổ chim cúc cu khi đưa lên màn ảnh về cơ bản vẫn dựa trên cốt truyện và những nhân vật chính của tiểu thuyết. Bộ phim lấy bối cảnh tại một trại điều dưỡng tâm thần của nước Mỹ. Cuộc sống vốn bình lặng và khuôn khổ của những bệnh nhân ở đó bỗng chốc bị đảo lộn bởi sự xuất hiện của Randall McMurphy – một tội phạm bị tình nghi có triệu chứng tâm thần.

McMurphy nhanh chóng trở thành người thủ lĩnh của mọi cuộc vui, mọi cuộc nổi loạn tập thể chống lại y tá trưởng Ratched và bộ máy điều hành trung tâm của bà. Cuối cùng, cuộc cách mạng thật sự đã nổ ra trong một đêm trước Giáng sinh. Nghiệt ngã và đẫm máu như bao cuộc chiến khác...

So với tác phẩm văn học của Ken Kesey, đạo diễn Milos Forman đã thực hiện một sự thay đổi khá táo bạo. Thay vì để nhân vật "tù trưởng" Bromden dẫn dắt toàn bộ câu chuyện từ điểm nhìn của mình như trong tiểu thuyết thì Forman chọn một hình thức kể chuyện khác. Bộ phim được kể từ ngôi thứ ba, không qua lời diễn giải của nhân vật "tôi" nào. McMurphy - người tù mới chuyển đến chính là tâm điểm của câu chuyện. Những nhân vật và những sự kiện khác đều xoay quanh nhân vật này, trong đó có cả người da đỏ cao lớn Bromden.

Milos Forman đã xây dựng thành công một thế giới của những người điên với những tâm hồn biến dạng, những cá tính nổi loạn. Các nhân vật ở đây dị biệt từ ngoại hình cho đến tính cách. Đó là một tên da đỏ cao lừng lững, lầm lì như một trái núi; một cậu thanh niên mắc chứng nói lắp, từng tự tử không thành; một người đàn ông nhút nhát bị ám ảnh bởi việc vợ phản bội...

Những con người ấy vào trại phần lớn vì tự nguyện, chỉ một số ít khác bị ép buộc. McMurphy nằm trong số ít ấy. Hắn vốn là một tù nhân bị bắt vì tội hành hung và hãm hiếp trẻ vị thành niên. Sau khi bị tình nghi có những biểu hiện tâm lý bất thường, McMurphy được chuyển tới trại điều dưỡng tâm thần – một nhà ngục tinh thần khác dưới sự giám sát của y tá trưởng độc ác Ratched.

Chính tại đây, tên tù nhân ngông cuồng đã nhận ra ranh giới mong manh giữa những người điên thật sự và những người bị tổn thương tâm lý nặng nề. Đối cực giữa bình thường và bất thường hoàn toàn bị xoá bỏ khi hắn khám phá ra vẻ trong sáng, lương thiện và đầy tự trọng trong những con người nơi đây. Họ bị chế ngự trong ảo tưởng về nỗi cô độc giữa đồng loại, trong vòng áp chế của người phụ nữ đầy quyền uy sau tấm kính với đôi mắt lạnh sắc.

Cuộc sống của họ quẩn quanh trong những căn phòng sơn màu trắng lạnh lẽo, giữa những bộ cờ tỷ phú, những bộ bài Tây và nhìn những đàn chim bay qua bầu trời phía ngoài hàng rào sắt.

McMurphy đã thổi một luồng gió mới tới cuộc sống ngày ngày trôi qua trong vô vị và lặng lẽ của "những người điên" nơi đây. Họ nhận ra cuộc sống thật sự là ở ngoài kia, trong vị mặn của gió biển cũng như trong sự hưởng thụ đến tận cùng cuộc sống này.

Trường đoạn đi câu cá hồi trên biển là một trong những trường đoạn hào sảng nhất về khát vọng tự do của những con người dám vượt rào khỏi những giới hạn. Khung cảnh hùng vĩ của bãi tàu cá trên bến cảng Depoe bang Oregon được mở rộng tít tắp bằng những góc máy từ trên cao, lấy cảnh toàn. Trên nền biển xanh vời vợi, tiếng thét, tiếng cười, tiếng gọi nhau í ới của những người điên hòa trong tiếng động cơ máy tàu lao vút đi trên sóng.

Milos Forman đã rất may mắn khi hội tụ được nhiều diễn viên xuất sắc trong bộ phim lần này. Ngoài Jack Nicholson - linh hồn của cả trại điên với tiếng cười vang vọng đầy ám ảnh, Will Sampson - anh chàng da đỏ với vẻ mặt không cảm xúc hay Brad Dourif trong vai cậu thanh niên tự ti nói lắp cũng là những vai diễn khó quên trong lòng khán giả.

Tuy nhiên, phát hiện lớn nhất của Milos Forman cùng các nhà làm phim chính là vai y tá trưởng Ratched. Đã có sáu diễn viên được chấm thử vai này nhưng không ai làm đạo diễn Forman gật đầu. Chỉ đến một tuần trước khi bấm máy, ông mới tìm thấy Louise Fletcher như một sắp đặt hoàn hảo của số phận. Vai diễn người phụ nữ với vẻ mặt vô cảm, ánh mắt sắc lạnh, tàn nhẫn đã trở thành một trong những vai phản diện ấn tượng nhất của lịch sử điện ảnh thế giới, đồng thời mang về cho Louise Fletcher một tượng vàng Oscar.

Bay trên tổ chim cúc cu đã lập được kỷ lục đáng nể lúc bấy giờ với doanh thu khổng lồ 109 triệu USD tại thị trường Mỹ. Đây cũng là bộ phim duy nhất bám trụ phòng vé tại Thụy Điển suốt 12 năm (1975-1987). Trong khi đó, ít ai ngờ rằng tổng kinh phí làm phim chỉ vẻn vẹn 4,4 triệu USD.

Toàn bộ cảnh cuối phim được quay trong một cú máy dài với nhịp phim bình thản như nhịp bước chân của người khổng lồ đi về phía ánh sáng. Bộ phim khép lại bằng một khuôn hình gần như tĩnh. Nhân vật Bromden bước về phía trước, quay lưng lại máy quay và ngày càng nhỏ dần cho đến khi chỉ còn là một chấm nhỏ giữa đồng cỏ xanh mênh mông khi giai điệu bài hát Please Release Me (Hãy thả tôi đi) vang lên...

Anh Mai

• ‘Nhà tù Shawshank’, thời gian tạo nên sự vĩ đại