Hình ảnh thầy giáo mặc sơ mi trắng, quần tây, tay cầm nắm phấn màu say sưa tô các hình vẽ đã trở nên quen thuộc với sinh viên Đại học Y Hà Nội. Trên nền bảng xanh, các khối cấu trúc của tủy sống và thân não dần hiện lên, chỗ hồng, xanh, chỗ lại màu trắng; chỗ là đường nét mảnh nhưng có chỗ lại được tô đậm.
Kết thúc bài học, sinh viên bên dưới vỗ tay bày tỏ sự ngưỡng mộ và biết ơn thầy vì bài giảng sinh động, dễ hiểu. Nhóm sinh viên níu thầy lại hỏi thêm về bài học và cách vẽ để thuộc bài hơn. Sau lưng họ, những bức vẽ như một tác phẩm nghệ thuật được giữ nguyên cho đến buổi giảng sau.
Tiến sĩ Nguyễn Đức Nghĩa, 44 tuổi, Phó trưởng bộ môn Giải phẫu, Đại học Y Hà Nội, giảng bài bằng phấn màu từ ngày đầu đi dạy. Hiện tại dù có nhiều phương tiện hỗ trợ, thầy vẫn trung thành với cách giảng truyền thống là tự vẽ hình minh họa trên bảng.
Tiến sĩ Nghĩa chỉ mất vài phút để vẽ những hình đơn giản. Với những cấu trúc phức tạp, thầy vừa giảng, vừa vẽ, thêm bớt hay cắt khoét các đường nét để lộ ra chi tiết bên dưới. Ảnh: NVCC.
Tốt nghiệp Đại học Y Hà Nội năm 1999, Nguyễn Đức Nghĩa về dạy ở bộ môn Giải phẫu. Thời điểm đó chưa có máy chiếu hay máy tính xách tay, thầy chỉ còn cách dùng bảng và phấn. Mới ra trường, lại chưa có kinh nghiệm, anh "học lỏm" các thầy, quan sát cách vẽ, cách đưa phấn và lựa chọn hình minh họa. Anh nhận ra, bằng cách vẽ và chú thích, người học nhớ kiến thức lâu hơn.
Bài giảng giải phẫu cần những hình ảnh minh họa vì là môn học mô tả. Thầy giáo cần chọn hình phù hợp với nội dung, số lượng vừa đủ để tạo thành hình lớn, thể hiện rõ chi tiết nhỏ. Hình vẽ phải được chú thích vừa đủ, gồm các cấu trúc của mục tiêu mô tả và một số ít cấu trúc quan trọng liên quan. Quan trọng nhất là việc sáng tạo hình ảnh để lột tả hết điều mà người giảng định nói.
Trước khi lên lớp, thầy Nghĩa sẽ xem các cấu trúc, chi tiết rồi lựa chọn hình vẽ phù hợp. Thầy thường bắt đầu bằng những đường viền của cả một khối cấu trúc. Nếu muốn giảng về hệ thống mạch máu cho chi trên (chủ yếu là hệ cơ), thầy sẽ phải vẽ cơ trước rồi mới điền hệ thống mạch.
Với khối cấu trúc hình chữ nhật, thầy có thể bắt đầu nét phấn từ bên trên, đi xuống hoặc theo chiều ngược lại. Sau thời gian, thầy nhận ra điểm bắt đầu đặt viên phấn ở đâu là phù hợp với cấu trúc vẽ. Mỗi năm, thầy lại phát hiện ra hình của mình chưa hợp lý lắm, cần thay đổi một vài điểm để hoàn thiện.
"Một đường phấn được xem là đẹp và hút mắt nhất nằm ở tính chính xác. Nó phải mềm mại giống cấu trúc thật", tiến sĩ Nghĩa mô tả. Khó nhất khi vẽ cấu trúc là kiến thức về cấu trúc ấy. Họa sĩ muốn vẽ một cái bình đẹp, phải tìm hiểu về chất liệu, trường phái của chiếc bình và ở góc cạnh nào nó đẹp nhất. Giải phẫu cũng vậy, nếu không hiểu rõ về cấu trúc, người vẽ rất khó thể hiện bằng nét phấn.
Chưa từng học vẽ hay tìm hiểu về hội họa, thầy Nghĩa lý giải thời học sinh học tốt môn hình học không gian và có cảm quan không gian tốt nên vẽ giải phẫu được. Chỉ cần cầm viên phấn lên và vẽ, thầy trở thành con người khác, hào hứng truyền tải cho sinh viên, dù hôm trước có mỏi mệt, buồn phiền bao nhiêu.
TS Nghĩa giảng bài với phấn màu. Video: Bình Minh
Nhiều năm đi dạy với hộp phấn màu, thầy Nghĩa nhớ như in lần đầu tiên được giảng sau đại học năm 2005. Học viên là các bác sĩ chuyên khoa 1 chẩn đoán hình ảnh, đều khoảng 50 tuổi, trong khi thầy mới 28.
Giảng cho sinh viên đại học đơn giản bao nhiêu thì sau đại học khó bấy nhiêu, vì cần kiến thức chuyên sâu. Suốt hai tuần trước buổi dạy, thầy Nghĩa để râu, cố làm cho mình già đi. Nhận bài giảng rất khó về xương sọ, thầy lo lắng chuẩn bị đến 4h để 8h hôm sau lên lớp.
"Tôi ấn tượng với bài giảng sau đại học đầu tiên ấy vì có đầy đủ cảm xúc, từ hào hứng, đến mệt mỏi do chuẩn bị bài mất quá nhiều thời gian và cuối cùng là hạnh phúc với thành quả đạt được", thầy giáo nhớ lại.
Kết thúc bài giảng, thầy hạnh phúc khi học viên tới chúc mừng. Họ không nghĩ thầy có thể giảng bài về hệ thần kinh não, hộp sọ bằng phấn.
Năm 2005, thầy Nghĩa thử nghiệm giảng bài bằng máy chiếu và slide về hệ tiêu hóa, ruột non, ruột già. Bài giảng trên máy được thiết kế công phu, khả năng truyền tải kiến thức, logic hóa tốt, nhưng thầy cảm nhận sinh viên không hào hứng nữa, bản thân cũng không còn nhiều cảm xúc. Vì thế, thầy quyết định bỏ máy chiếu, quay về với phấn màu.
Hiện ở bộ môn Giải phẫu, thầy Nghĩa là giảng viên duy nhất sử dụng phấn giảng bài. Hễ thấy thầy lên lớp, bộ phận phụ trách giảng đường sẽ đưa cho thầy một hộp phấn màu và tự động kéo màn chiếu lên, để lộ bảng vẽ.
Một cấu trúc về cơ và mạch máu vùng nách - cánh tay được tiến sĩ Nghĩa thể hiện bằng phấn màu. Ảnh: NVCC.
Gần đây, thầy Nghĩa bắt đầu tìm hiểu về phấn màu và mua hộp phấn 72 viên giá một triệu đồng từ Nhật. Một viên phấn này đắt gấp ba hộp phấn màu bình thường, nhưng với thầy quan trọng là hiệu quả của hình vẽ và bài giảng, ít độc hại. Loại phấn đó đặc hơn phấn thường, khi vẽ lên bám bảng, không vỡ. "Phấn đắt thật nhưng lại cực kỳ rẻ nếu so sánh hiệu quả của nó mang lại", thầy Nghĩa nói.
Hạnh phúc của thầy Nghĩa là sinh viên sau bao năm ra trường vẫn nhớ bài giảng của thầy. Lúc gặp lại, họ nói đúng tên bài giảng năm ấy. Không ít người bày tỏ trên trang cá nhân của thầy Nghĩa sự biết ơn và khâm phục. Nhiều người, nhờ học theo các bài giảng trên mạng của thầy đã đỗ cao học.
Ở Đại học Y Hà Nội, sinh viên các khóa truyền tai nhau về những tiết học giải phẫu bằng phấn màu, dặn nhau "đừng bao giờ bỏ lỡ" buổi học của thầy Nghĩa. Nguyễn Xuân Đại, sinh viên năm 4, cho biết thầy Nghĩa luôn khuyến khích sinh viên vẽ và đọc sách để tích lũy kiến thức. Đại tự luyện bằng cách vẽ trên giấy A4, trong khi nhiều bạn trong lớp sắm bảng và phấn để tập vẽ ở nhà.
Theo nam sinh 22 tuổi, giải phẫu là môn xương sống của các môn khác trong trường y và được học đầu tiên nên về sau thường bị quên. Học giải phẫu bằng cách vẽ hình và chú thích giúp Đại dễ liên tưởng và nhớ lâu. Yêu thích môn giải phẫu và bài giảng của thầy Nghĩa, có lần được nghỉ, Đại vào giảng đường học cùng các em khóa dưới.
Với Nguyễn Đức Hiếu, sinh viên năm 2, buổi học giải phẫu đầu tiên diễn ra đầu năm nay mang lại cho em nhiều cảm xúc. Hôm ấy, lớp Hiếu học về thần kinh của chi trên - bài học được đánh giá rắc rối và khó. Hiếu đến lớp với tâm trạng mệt mỏi và buồn ngủ vì tiết học diễn ra buổi chiều. "Em bất ngờ khi thầy Nghĩa bước vào, nói không cần slide, yêu cầu quản lý học đường tìm hai chiếc bàn, dựng bảng lên rồi vẽ. Cả giảng đường hôm ấy ồ lên vì bất ngờ", Hiếu nhớ lại.
Lúc đầu, Hiếu và các bạn không biết thầy vẽ gì, nhưng sau đó trên bảng dần hiệu ra lồng ngực, tay phải... Hiếu tỉnh ngủ, chăm chú theo từng nét vẽ và lời giảng của thầy. Phương pháp học vẽ hình bằng phấn mang lại sự mới mẻ, lãng mạn và giúp Hiếu nhớ lâu. Sau buổi hôm đó, các bạn lớp Hiếu đều muốn tự vẽ.
Giáo sư Olivier trong một buổi giảng tại Đại học Y Hà Nội. Ảnh: Nguyễn Đức Nghĩa.
Biết tiến sĩ Nghĩa dùng phấn dạy giải phẫu, giáo sư Olivier Armstrong, chuyên gia trong lĩnh vực Ngoại khoa và Giải phẫu của Trung tâm Bệnh viện Đại học Nantes (Pháp) đã gửi thư chúc mừng. Trước Covid-19, ông từng tới Đại học Y Hà Nội giảng bài.
Theo giáo sư Olivier, dùng phấn để giảng giải phẫu là cách học duy nhất để dạy môn học này và bắt buộc khi vượt qua các kỳ thi lấy bằng thạc sĩ hay giáo sư ở Pháp. Việc giảng dạy bằng phấn khó khăn, buộc giảng viên phải lao động nhiều nhưng cần thiết duy trì để người học hiểu, làm theo, ghi nhớ. Sinh viên phải có khả năng tái tạo sơ đồ một cách đơn giản và chính xác. Họ không cần vẽ giỏi, nhưng hãy làm việc nghiêm túc và vẽ lại các sơ đồ nhiều lần để rèn luyện.
"Chúng tôi vừa vẽ sơ đồ, vừa giảng và giải thích với sinh viên. Đầu tiên là khung xương, sau đó dễ dàng định vị các điểm mốc, mạch máu hoặc các cơ quan một cách chính xác. Trong khi đó, nếu chiếu một slide với sơ đồ làm sẵn, chúng ta không thể nắm bắt được thông tin", giáo sư người Pháp viết.
Bình Minh