Từ xưa đến nay, trong nghi thức thờ cúng thần linh, tổ tiên tại các quốc gia phương Đông đều có tập tục thắp hương. Những tôn giáo, dân tộc, miền đất khác nhau thờ cúng những thần linh khác nhau, quy trình nghi thức cụ thể cũng khác nhau, nhưng lại có những quy phạm cơ bản giống nhau. Những quy phạm cơ bản này nên được chú trọng và tuân theo, nhất là trong dịp lễ Tết.
Tập tục thắp hương
Tập tục xông hương bắt nguồn từ tín ngưỡng tôn giáo. Vào thời thượng cổ, con người vẫn chưa thể giải thích được các hiện tượng trong thế giới tự nhiên nên họ hy vọng có thể dựa vào sức mạnh của tổ tiên hoặc thần linh để xua tà đuổi dịch, có được cuộc sống no ấm. Vì thế, họ đã đã đi tìm một công cụ để giúp mình đối thoại với thần linh, đó chính là thắp hương.
Về phương diện thờ cúng, người Ai Cập cho rằng, hương là sợi dây nối giữa thế tục và trời cao, dựa vào làn khói hương lan tỏa, có thể trực tiếp gửi tấm lòng đến thiên thần. Trong nghi thức của Đạo giáo, tác dụng của hương là giúp thần và người giao cảm, truyền đạt lời thỉnh cầu và ý niệm mong tiên nhân ban phúc.
Loại hương
1. Hương que
Hương que đã xuất hiện vào thời kỳ Tống Minh. Thời gian cháy của hương que tương đối lâu, vì thế còn được gọi là hương tiên hoặc hương trường thọ. Ngoại hình của hương que dài và thẳng, có thể phân thành hai loại có lõi và không có lõi. Hương que nhỏ có thời gian đốt tương đối ngắn, khói sinh ra cũng ít, thường được sử dụng trong gia đình bình thường. Hương que to có thời gian đốt dài hơn, đa số được sử dụng để cúng hương trong đình chùa.
Hương que. Ảnh: Tiến Hùng.
2. Hương tháp
Hương tháp tức là dùng các loại bột hương như trầm hương, đàn hương, đinh hương, nhũ hương nhào với nước rồi ép thành hình chóp nhọn nhỏ. Thông thường, tháp hương kiểu này sẽ được đặt trực tiếp lên đĩa hương phẳng để đốt, cũng có thể được đốt trong lư hương có rải tàn hương. Sau khi đốt, tàn hương sẽ có dạng tháp nhọn, không bị rơi vãi ra xung quanh, sử dụng tương đối tiện lợi, thời gian đốt hương tháp sẽ ngắn hơn so với thời gian đốt hương que. Thường sử dụng ở gia đình.
3. Hương vòng
Khi chế tác hương vòng, thông thường sẽ ép bột hương thành dạng sợi dài, sau đó cuộn cẩn thận thành dạng vòng xoắn ốc, phơi khô. Hương vòng đốt lâu hơn hương que. Thông thường, hương vòng có sự phân biệt về kích thước to, nhỏ, thô, mảnh. Loại cỡ lớn, thường sẽ thô hơn, có thể trực tiếp treo lên để đốt hoặc đặt trên giá hương trong lư hương để đốt, thường dùng ở chùa viện, đạo quán hoặc từ đường. Hương vòng loại nhỏ đa số là được dùng khi cúng dường hoặc trong tu hành cá nhân, thắp ở ban thờ Phật chứ không phải trên bàn thờ gia đình.
Quy phạm trong sử dụng hương
Quy phạm trong tôn giáo phần lớn đã được quy định chi tiết trong giới luật của kinh điển tôn giáo, nhưng đôi khi cũng căn cứ theo mỗi người, mỗi khu vực mà có sự khác biệt. Dưới đây sẽ lấy một số ví dụ về quy phạm thường gặp trong sử dụng hương:
- Dùng hương có nguồn gốc từ hương liệu thiên nhiên làm chính, tránh hương hóa học vừa làm tổn hại đến sức khỏe của bản thân, vừa không thể biểu đạt được lòng thành.
- Nơi sử dụng hương: Không hạn chế, từ các nơi cúng dường chư Phật như đọc kinh, trai giới, lễ tụng, giảng kinh thuyết pháp, thỉnh cầu... Tại gia đình có thể dùng ở bàn thờ, phòng khách...
- Cất trữ hương: Để ở nơi cố định, khô ráo và sạch sẽ. Tốt nhất lựa chọn những hộp hương có thể đậy kín để đựng các loại hương phẩm khác nhau. Không để hương chưa đốt trên bàn thờ.
- Khi lấy hương phải thận trọng, nhẹ nhàng, không nên để hương bị rơi vãi hoặc đổ xuống đất.
- Cần thường xuyên lau rửa sạch sẽ những đồ vật thường xuyên tiếp xúc với hương như thìa hương, lư hương, hộp hương.
- Khi thắp hương: Cần chú ý phong thái của bản thân phải đoan chính, nghiêm trang. Khoảng cách giữa chỗ đứng với bát hương quá xa hoặc quá gần đều không tốt.
- Trước khi thắp hương nên sắp xếp ổn thỏa những vật phẩm cúng dường như hoa quả tươi, nước sạch.
Chỉ nên thắp một nén hương. Nếu là bát hương mới có thể dùng 3 nén. Ảnh: Khánh Chi.
- Số lượng: Không cần nhiều, mỗi bát chỉ nên dùng 1 nén hương, nếu là bát mới có thể dùng 3 nén. Không cần thiết một lúc châm cả bó hương cúng, mùi khói quá nồng sẽ khiến không khí bị ô nhiễm.
- Khi đốt hương cần có tâm trạng bình tĩnh, thái độ ôn hòa, tránh lo lắng, vội vã.
- Khi thắp hương, phải châm hương một cách cung kính, khi châm hương nếu có ngọn lửa, cần dùng bàn tay phẩy tắt lửa, hoặc cầm hương vẩy lên xuống để dập lửa. Không được phép dùng miệng thổi tắt lửa.
- Nếu đến chùa dâng hương, khi bước vào nên bước vào từ cửa bên phải của chính điện, đồng thời bước chân trái vào trước là tốt nhất. Chú ý không được dẫm lên bậu cửa, cũng không nên có những động tác như nhìn trước ngó sau, chải đầu vuốt tóc...
- Sau khi châm hương, phải cầm hương với tư thế tay trái ở bên ngoài, tay phải ở bên trong, để hai tay giơ cao ngang mày, cung kính hành lễ.
- Sau khi thắp hương làm lễ trước tượng Phật, dùng hai tay để cắm hương vào lư hương, bắt đầu làm lễ cúng dường chư Phật Bồ tát.
- Khi dâng hương, miệng nên ngậm lại, ngoài việc thầm cầu trong lòng, hoặc tụng niệm nhỏ, không nên nói chuyện với người đứng bên cạnh.
- Trong thời gian thắp hương, không nên đưa mũi lại gần để ngửi hương.
- Sau khi việc cúng hương hoàn tất, xung quanh lư hương nếu có tàn hương rơi vãi, nên dùng khăn sạch để lau. Không được dùng miệng để thổi bay những tàn hương ở bên cạnh lư hương.
- Nếu hương bị tắt, có thể nhấc ra châm lại, ở chùa có thể thu lại thành bó, dùng đồ đựng sạch sẽ để đốt, không nên tự ý vứt bỏ.
- Không thắp hương liên tục, kể cả lễ tết. Chỉ thắp khi cúng dường, như lúc chuẩn bị xong mâm cỗ tất niên, mâm cúng giao thừa, thắp lại lần nữa đúng khi chuyển giao năm mới. Thắp hương hay khấn liên tục chỉ gây phiền nhiễu cho gia tiên, là điều không tốt, nhất là khi đồ cúng vẫn giữ nguyên không có bổ sung mới. Như vậy đồng nghĩa với việc mời gia tiên về ăn đi ăn lại, tỏ rõ thái độ không thành tâm và coi thường của gia đình.
Nghi lễ cúng hương que tại nhà
1. Sau khi đốt hương, dùng hai tay cầm lấy hương.
2. Cố gắng cầm hai tay cắm hương vào giữa bát hương, nếu đặt xa quá thì dùng tay phải. Tuy vậy nên bố trí bát hương sao cho có thể dứng cắm dễ dàng, không phải kiễng chân hay trèo ghế là tốt nhất.
Nghi lễ cúng hương que tại chùa
1. Sau khi đốt hương, dùng hai tay cầm lấy hương.
2. Dùng ngón giữa và ngón trỏ của hai tay giữ lấy hương, ngón cái tì vào cuối chân hương.
3. Đặt hương sát gần với tim, có ý nghĩa tượng trưng cho "tâm hương".
4. Để hương ngang mày, lễ kính, quán tưởng bảo tướng của chư Phật, Bồ tát hiện ra trước mắt tiếp nhận cúng dường.
5. Dùng hai tay cắm hương vào giữa lư hương.
Nguyễn Mạnh Linh
Trưởng Phòng Phong thủy Kiến trúc
Viện Quy hoạch & Kiến trúc Đô thị – ĐHXD