Tháp Nhạn (TP Tuy Hòa, Phú Yên) được xây dựng khoảng thế kỷ 12, là một trong những tháp Chăm còn khá nguyên vẹn, tiêu biểu cho nền văn hóa Chăm Pa.
Tháp được xây dựng ở sườn đông ngọn núi Nhạn, cao 64 m so với mực nước biển. Do có rất nhiều chim nhạn sinh sống, làm tổ nên nơi đây được đặt theo tên của loài chim này.
Sự ra đời của tháp bắt nguồn từ câu chuyện tiên nữ Thiên Y A Na giáng trần. Bà chỉ dạy cho người dân sống ở vùng đất này tất cả mọi thứ từ cấy cày, dệt vải, kéo sợi… để có cách mưu sinh. Sau khi tiên nữ quay trở lại cõi tiên, người dân Chăm Pa vì thương nhớ và muốn khắc ghi công ơn người khai sáng cho dân tộc mình nên xây tháp để phụng thờ.
Phần di tích kiến trúc tháp Nhạn được xây dựng gồm có 3 phần: Đế tháp, thân tháp và mái tháp với chiều cao khoảng 24 m. Đế tháp hình vuông, thân tháp được xây to ở phần chân và thu nhỏ dần về phía đỉnh.
Mái tháp cao khoảng 8,5 m, bốn góc là các tai trụ trông như các búp sen, phần đỉnh là hòn đá lớn nguyên khối biểu tượng của linga. Linga là sinh thực khí nam, tượng trưng cho thần Shiva, một trong ba vị thần tối cao của Ấn Độ giáo.
Trải qua hàng trăm năm tồn tại, ngôi tháp nhuốm màu cổ kính rêu phong.
Tháp Nhạn được xây dựng hoàn toàn bằng gạch nung xếp khít nhau rất vững chắc. Theo nghiên cứu, loại gạch này nhẹ nhưng độ bền, chịu nén, va đập gạch cao hơn gạch thường.
Cho đến nay, việc tìm hiểu về cach pha trộn loại keo để gắn kết các viên gạch chắc chắn và không lộ ra chút đường hồ nào vẫn còn bí ẩn.
Mặt đế và thân tháp được xây dựng đều hình vuông, ý nghĩa tượng trưng cho đất. Tại đế tháp, các hàng gạch phía trên được xây dựng lùi vào so với hàng bên dưới, cứ như thế thu nhỏ dần rồi bám vào phần thân.
Thân tháp ngang 10,5m, cao khoảng 9,3m. Tường xây thẳng đứng, bổ trụ ở 4 góc, tạo gờ lồi lõm ở hai mặt bên và mặt sau. Thân tháp là sự gắn kết giữa phần đế và phần mái của tháp, thể hiện cho tư tưởng thiên - địa - nhân.
Tháp Nhạn chỉ có một cửa, quay về hướng Đông, lối vào với những bậc thang cao gần 2m.
Bên trong tháp có diện tích khoảng 15 m2, bài trí đơn giản, không xây bệ , chỉ làm bàn thờ bà Chúa Thiên Y A Na nhìn ra cửa. Khách vào viếng bà cần bỏ dép bên ngoài cửa tháp.
Kiến trúc phía trên tầng mái nhìn từ bên trong tháp với những viên gạch được xây theo hình vuông, chụm lại ở đỉnh tháp.
Từ tháp Nhạn có thể thấy được bao quát thành phố Tuy Hòa, bờ biển, cầu Hùng Vương bắc qua cửa sông Đà Rằng... Tháp Nhạn được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2018.
Quỳnh Trần