Khu vườn rộng hơn 4.000 m2 của lão nghệ nhân Năm Công, xã Hưng Khánh Trung B, Chợ Lách, vào buổi trưa rộn ràng cảnh gần chục công nhân làm việc. Ở một góc vườn, bầy hươu cao cổ 5 con được chủ chuẩn bị giao cho khách quen ở TP HCM, còn bầy ngựa 4 con khách ở Campuchia đặt đã mấy tuần nhưng vì dịch chưa xuất khẩu.
Giữa trưa nắng gắt, chị Nguyễn Thị Đẹp (46 tuổi) cùng một nữ công nhân bắc thang, cẩn thận dùng các đoạn kẽm bện nhánh, lá gọn gàng vào khung sắt cho đám thú cảnh. Chị Đẹp cùng chồng chuyên gia công kiểng thuê cho các cơ sở hơn 10 năm, tiền công mỗi ngày 200.000 đồng. Đây là công đoạn cuối cùng trước khi giao cho khách. Những con hươu cao cổ, ngựa, voi, khủng long cao hơn 4 m, công nhân ngoài trèo thang còn phải dùng dàn giáo để cắt tỉa, tạo hình.
Bầy nai tạo hình từ cây xanh tại cơ sở Năm Công chuẩn bị giao cho khách. Ảnh: Hoàng Nam
Đứng trong vườn quan sát nhóm công nhân làm việc, ông Năm Công nói từ nhỏ đã có máu mê cây kiểng. Tuy nhiên, gia đình khó khăn cộng với chiến tranh, nên phải sau năm 1975 ông mới thực hiện được ước mơ.
Mảnh vườn 3 ha của ông khi ấy trồng xoài, mít, sầu riêng mỗi năm cho lợi nhuận không đáng kể. Hơn 30 năm trước, ông sang miệt Vĩnh Long thấy nhiều nghệ nhân tạo hình kiểng thú từ cây xanh, nên mua một số cây chiết về trồng trong vườn.
"Hồi nhỏ tui học chưa hết cấp một, chỉ biết chữ sơ sơ, lại không có thầy chỉ nên phải tự mò mẫm, làm chết không biết bao nhiêu cái cây mới thành công", lão nghệ nhân nhớ lại.
Ông bảo, nghề nào cũng có bí quyết, như cây xanh có ưu điểm sức sống dẻo dai, chịu nắng tốt, thích hợp làm cây công trình, nhưng muốn cắt tỉa cành nhánh phải bứng lên, còn như để nguyên dưới đất cây sẽ chết.
Một nhánh cây chiết sau khi trồng 2 năm là thời gian tốt nhất để tạo hình. Ngoại trừ 12 con giáp, bình tra, ngân lượng... vốn đã quá quen thuộc, những đơn hàng mới làm lần đầu tiên nghệ nhân phải vẽ phác thảo, chỉnh hình dáng cho cân đối.
Tiếp đến, thợ sẽ dùng sắt uốn, hàn thành khung sườn định hình. Những nhánh cây khỏe sẽ được công nhân lựa chọn để xếp, bện vào khung. Tùy kích thước, một sản phẩm đôi khi chỉ cần một đến vài ngày là hoàn thiện.
Giá cây kiểng dao động từ hơn 2 triệu đồng đến gần 20 triệu đồng một sản phẩm. Riêng giá kỷ lục tại vườn kiểng Năm Công là cặp rồng dài hơn 50 m, giá 80 triệu đồng từ hơn 20 năm trước.
Hơn 30 năm làm kiểng tạo hình, hàng xuất đi gần như cả nước, nhận nhiều giải thưởng, ông Năm bảo mình không ngán bất cứ yêu cầu nào của khách. Có lần, một khách hàng từ Singapore đặt đơn hàng "độc" là chiếc máy bay. Thấy ông làm được, sau đó họ tiếp tục đặt mô hình như tàu thủy đến chuồn chuồn, kiến, bọ rùa.
"Đơn hàng ngoài nước, mình phải sang tận bên đó lắp ráp, nhờ đó tôi cũng có cơ hội được đi du lịch nhiều lần", lão nghệ nhân tươi cười bảo. Ở tuổi 74, già Năm đã truyền nghề cho người con trai út từ 3 năm nay, thỉnh thoảng khi nào cần ông mới góp ý để sản phẩm chỉn chu.
Nghệ nhân Huỳnh Văn Thanh đang tạo hình hổ từ cây tắc bán Tết. Ảnh: Hoàng Nam
Cách nhà nghệ nhân Năm Công một cây số, những ngày này anh Huỳnh Văn Thanh (33 tuổi, Hưng Khánh Trung B) đang bứng kiểng về làm linh vật hổ. Kiểng hổ tại vườn nhà anh gồm hai loại tạo hình từ cây xanh và tắc. Hơn 10 năm làm nghề, anh Thanh cho biết, so với các linh vật khác, con hổ khó làm, vì để tả được gương mặt có thần, ngoài bộ râu còn cần đến sự khéo léo của nghệ nhân.
"Hiện khách đã đặt 4 cặp hổ. Hổ cây xanh giá 3 triệu đồng một cặp, còn hổ tắc giá 4 triệu đồng một cặp", nghệ nhân nói.
Dân chơi kiểng tạo hình dọc quốc lộ 57 (Hưng Khánh Trung B, huyện Chợ Lách) không xa lạ gì với những bộ sưu tập thú kiểng phong cách "disney" của nghệ nhân Nguyễn Văn Dị (54 tuổi). Như cái tên, nghệ nhân Dị chuyên tạo hình những con linh vật một cách tùy hứng với vóc dáng, biểu cảm theo kiểu phim hoạt hình, chứ không theo trường phái tả thực.
TS Bùi Thanh Liêm, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Chợ Lách thông tin, toàn huyện có 13.000 hộ dân trồng hoa, kiểng tạo hình cùng cây ăn quả, tổng cộng hơn 600 ha. Năm nay, ảnh hưởng dịch bệnh, giá phân thuốc lẫn nhân công đều tăng, trong khi sức mua dự báo giảm, hoa Tết vì thế cũng giảm sản lượng, toàn huyện có khoảng 8 triệu sản phẩm.
Riêng kiểng tạo hình sau nhiều năm thịnh hành, hiện số lượng nghệ nhân ở huyện còn duy trì nghề giảm đáng kể, chỉ hơn chục người. "Về lâu dài, các nghệ nhân kiểng tạo hình cần linh động, chuyển sang các loại cây nhỏ, giá bình dân để mở rộng khách hàng hơn mới mong giữ được nghề", ông Liêm nhận định.
Vợ nghệ nhân Nguyễn Văn Dị cân chỉnh lại khung sắt tạo hình hổ linh vật. Ảnh: Hoàng Nam
Ngồi bên chén trà những ngày cuối năm, ông Năm Công bảo nghề nào cũng có lúc thăng trầm, nghệ thuật tạo hình kiểng cũng không ngoại lệ. Khác các cơ sở ở địa phương, vườn ông chuyên cung cấp kiểng cho công trình với số lượng lớn. Gần 2 năm nay ảnh hưởng dịch bệnh, cơ sở chỉ hoạt động cầm chừng, quy mô chỉ khoảng 30% so với trước.
"Mỗi đợt Tết bán ít nhất vài chục cặp linh vật, có năm khách đặt cả bộ 12 con giáp, riêng năm nay không ai đặt cặp hổ nào", anh Nguyễn Văn Vũ, con nghệ nhân Năm Công nói.
Hoàng Nam