Neil MacGregor chép lại nội dung từng phát trên chương trình BBC Radio 4 năm 2010, sau đó in thành cuốn Lịch sử thế giới qua 100 hiện vật (A history of the world in 100 objects). Tác giả cho biết êkíp chọn 100 món đồ đang trưng bày tại Bảo tàng Anh, sắp xếp chúng theo niên đại, từ khoảng hai triệu năm trước đến nay. Các hiện vật lần lượt tái hiện loạt trải nghiệm của nhân loại và muôn mặt đời sống, xã hội.
Ấn phẩm gồm 20 phần, mỗi phần chia năm chương, mỗi chương tương ứng một vật phẩm. "Vì mỗi tuần có năm số phát sóng, chúng tôi nhóm năm hiện vật thành một mục, xoay quanh nơi chốn khác nhau trên địa cầu vào cùng thời điểm và quan sát năm lát cắt thế giới thông qua món đồ ở niên đại cụ thể đó", Neil MacGregor lý giải.
Người yêu lịch sử và khảo cổ học có thể tìm hiểu sâu về yếu tố hình thành loài người, những thành phố và nhà nước đầu tiên, khởi nguồn của khoa học lẫn văn chương, thế giới thời Khổng Tử, sự trỗi dậy của các đức tin, con đường tơ lụa, chuyện thâm cung bí sử hay biểu tượng địa vị. Sách cũng khai thác loạt chỉ dấu thời hiện đại, sự phát triển thần tốc của xã hội như nền kinh tế toàn cầu đầu tiên, thẻ tín dụng, bộ đèn, tấm pin năng lượng mặt trời.
Mỗi đồ vật đi kèm hình minh họa. 16 tranh in màu giúp độc giả có cái nhìn trực quan. Trang bìa in một số hiện vật tiêu biểu của nền văn minh cổ đại như đầu tượng Augustus, mũ trụ Sutton Hoo, mặt bích, xác ướp Hornedjitef, thước trắc tinh Hebrew, u tế lễ thời Chu hay tượng nữ thần ngô Maya. Phần phụ lục gợi ý người đọc địa điểm tìm ra từng món đồ (có bản đồ), kích thước cụ thể của chúng.
Bìa sách "Lịch sử thế giới qua 100 hiện vật" do Nguyễn Tuấn Bình dịch. Ảnh: Omega Plus
Lịch sử thế giới qua 100 hiện vật không tập trung vào loạt sự kiện ồn ào trong tiến trình phát triển của loài người, mà dùng đồ vật thuật câu chuyện về cuộc sống thường nhật, những thay đổi lớn từ khi con người sử dụng công cụ. Ngoài ra, Neil MacGregor cho biết muốn "thổi" sức sống mới cho các nền văn minh không còn nhiều tàn tích. Điển hình là Moche - phát triển ở Peru từ năm 200 TCN đến năm 650, hiện không còn gì ngoài các di tích khảo cổ.
Sách chỉ ra sự tồn tại của loài người khởi nguồn ở châu Phi. Nơi ấy, tổ tiên đã tạo ra những công cụ bằng đá đầu tiên để chặt thịt, bổ xương, xẻ gỗ. Chính nhờ lệ thuộc vào đồ vật, con người khác biệt với các loài động vật. "Năng lực chế tác công cụ cho phép loài người thích ứng với vô số môi trường, từ châu Phi tỏa ra Trung Đông, châu Âu đến châu Á", tác giả cho hay.
Ở chương 60 phần 12, tác giả cho rằng đồ vật không cần phải tồn tại nguyên vẹn mới mang hàm lượng thông tin khổng lồ. Năm 1948, hàng chục mảnh gốm vụn được người đi tuần trên biển phát hiện ở chân vách đá Kilwa, Tanzania. Theo nghĩa đen, chúng là rác, không còn ích lợi gì. Nhưng khi thu gom, người này nhận ra bên trong những mảnh nồi niêu vỡ ấy phơi bày câu chuyện Đông Phi cả nghìn năm trước.
"Quả thật, việc khảo xét tính đa dạng của chúng hé lộ toàn bộ lịch sử Ấn Độ Dương, bởi khi quan sát tỉ mỉ, các mảnh vỡ này đến từ nhiều địa điểm khắp thế giới. Mảnh men lục, men lam là sứ được sản xuất số lượng khổng lồ từ Trung Quốc nhằm phục vụ xuất khẩu. Những mảnh khác có nét trang trí đặc trưng Hồi giáo, đến từ Ba Tư hoặc vùng Vịnh. Một số xuất xứ từ đất nung do dân bản địa Đông Phi làm ra", sách có đoạn.
Trên The Times, cây viết Libby Purves nhận xét "tác phẩm hùng vĩ", giúp người đọc hiểu tường tận tổ tiên xa xưa, những chủng tộc cổ đại, người hùng, tên man mọi lẫn kẻ mộng mơ từ nhiều thế kỷ đã qua. Tom Holland nói trên tuần báo Anh Observer: "Cuốn sách tuyệt vời này đưa chúng ta đến mọi ngóc ngách của thế giới".
Tác giả Neil MacGrego tham quan Viện bảo tàng Louvre ở Paris, Pháp, năm 2022. Ảnh: I.M. Pei
Tác giả Robert Neil MacGrego, 78 tuổi, kinh qua nhiều vị trí gồm: Biên tập viên tạp chí Burlington (1981-1987), Giám đốc Phòng trưng bày Quốc gia London (1987-2002), Giám đốc Bảo tàng Anh (2003-2009) và Giám đốc diễn đàn Humboldt, Berlin (đến năm 2018).
Vỹ Cầm