Tạo tác tượng Phật là một nghệ thuật Phật giáo và có sự khác nhau qua các thời kỳ từ chất liệu tới cách thức tạo hình thể hiện nhân tướng của tượng. Trong cuốn "Nghệ thuật tạo tác tượng Phật trong các ngôi chùa Việt", PGS-TS Trang Thanh Hiền phân tích, thời Lý, tượng thường được chạm khắc bằng đá với kích thước lớn. Thời Trần, chất liệu đồng được ưa chuộng. Giai đoạn này Phật giáo được xem là quốc giáo nên việc dựng chùa, tạo tượng thường do triều đình bỏ tiền ra hưng công. Do đó, chất liệu sử dụng cũng là chất liệu bền vững, trau chuốt, tỉ mỉ. Từ sau thời Mạc, với sự thay đổi của hình thức kiến trúc ngôi chùa Việt, truyền thống tượng đá vẫn tiếp tục nhưng điêu khắc gỗ bắt đầu phát triển mạnh hơn. Kỹ thuật chạm khắc gỗ và sơn thếp tượng Phật cũng đạt đến đỉnh cao ở thế kỷ 17 - 18.
Tại tại Bảo Hải Linh Thông Tự trên đỉnh Ba Đèo, TP Hạ Long, Quảng Ninh, thuộc tổ hợp Sun World Halong Complex, hệ thống 110 pho tượng Phật được các nghệ nhân ứng dụng nghệ thuật chế tác từ các làng nghề Việt Nam. Các bức tượng đều sử dụng chất liệu chủ đạo là gỗ mít và đồng, trong đó có 66 bức tượng đồng tạo tác công phu, theo công nghệ đúc đồng khuôn vỏ mỏng hiện đại nhất hiện nay.
Bức tượng đồng nằm giữa hồ.
Theo nghệ nhân Nguyễn Bá Đua, trước khi tiến hành tạo hình, các nghệ nhân đã tham khảo các mẫu tượng thờ tại nhiều chùa cổ ở Bắc Bộ. Ấn tượng nhất trong hệ thống tượng Phật tại Bảo Hải Linh Thông Tự là 2 pho Hộ Pháp và Tam Tổ Trúc Lâm lấy mẫu ở chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang), tượng Quan Âm tọa sơn lấy mẫu từ chùa Hương, Thập Bát La Hán lấy mẫu từ chùa Tây Phương, Bát Bộ Kim Cương lấy mẫu tại chùa Mía...Tuy nhiên, tác giả không sao chép y nguyên các mẫu tượng tại những ngôi chùa cổ nói trên mà có sự kế thừa, chắt lọc hoa văn, kiến trúc trên từng hình mẫu.
Nghệ nhân này kể thêm, thời xa xưa, các mẫu tượng tại nhiều ngôi chùa cổ Việt Nam là do nhân dân tạo tác nên. Đôi khi họ có thể tạo hình trên bản thể gỗ, đá. Tuy nhiên, những chất liệu này tồn tại điểm hạn chế là tiết diện không đủ lớn để chế tác được nguyên bức tượng. Khi đó, ông cha ta sẽ tự điều chỉnh, khiến bức tượng đôi khi chưa hài hòa.
"Có một thực tế là nhiều bức tượng cổ ở các ngôi chùa chân tay không cân đối. Tay quá dài mà chân lại rất ngắn. Do đó, chúng tôi sẽ tự cân đối lại tỷ lệ để tạo nên chỉnh thể nghệ thuật hoàn mỹ hơn", ông Đua cho biết.
Những bức tượng đồng được chế tác công phu tại Bảo Hải Linh Thông Tự.
Quá trình tạo tác 66 pho tượng đồng tại Bảo Hải Linh Thông Tự được thực hiện kỳ công, khi các nghệ nhân chuyển thể mẫu tượng từ chất liệu gỗ sang đồng đỏ giả cổ nhưng vẫn phải đảm bảo giữ nguyên bản thể của mẫu cũng như thần thái, cốt cách của từng pho tượng. Theo nghệ nhân Phạm Bá Đua, việc tạo tác mới các bức tượng cũng giúp khắc phục được những tồn tại ở tượng mẫu. Trước đây, các nghệ nhân chế tác tượng gỗ phải lựa theo thế gỗ, dẫn đến tỷ lệ các bộ phận trên thân tượng không cân đối. Do đó, khi làm tượng mới bằng chất liệu đồng, các nghệ nhân đã điều chỉnh tỷ lệ, đảm bảo sự cân đối.
Trong số 66 bức tượng đồng, 2 pho tượng Hộ Pháp trừ ác và Hộ Pháp khuyến thiện là khó làm hơn cả. Trước hết, khi chép nguyên mẫu tượng cổ từ chất liệu gỗ chuyển sang đúc đồng đòi hỏi đường nét trên tượng đồng giả cổ phải mềm mại hơn song vẫn giữ nguyên được dáng hình và thần thái của tượng gỗ cổ. Bên cạnh đó, công nghệ đúc đồng được sử dụng là khuôn vỏ mỏng.
Tượng đồng đặt bên hành lang của quần thể.
Do công suất của lò nung và lò nấu đồng không đáp ứng thể tích của pho tượng Hộ Pháp nên các nghệ nhận phải đúc từng phần, sau đó ráp lại thành khối tượng theo mẫu. Việc đúc từng phần đòi hỏi phải được thực hiện thật tinh xảo, để khi hàn ráp lại các khối không có sự lệch lạc dù là nhỏ nhất. Công đoạn ráp các khối tượng cũng phải làm chính xác mới giữ được thần thái và hình khối của tượng mẫu.
Để tạo màu giả cổ cho các tượng đồng, nghệ nhân phải điều chỉnh màu bằng hóa chất trên chính chất liệu đồng, tại mỗi vị trí, mức độ oxy hóa khác nhau. Công đoạn này cũng đòi hỏi nghệ nhân phải có tay nghề vững, bởi chỉ cần sai lệch nhỏ trong liều lượng hóa chất khiến bức tượng sẽ chuyển sang sắc màu đồng không như mong muốn.
"Tượng đúc theo công nghệ mới này thể hiện được đầy đủ, rõ ràng từng chi tiết nhỏ. Hàm lượng đồng sử dụng cao, không bị pha lẫn các hợp chất dẫn chảy, nhờ đó hạn chế quá trình oxy hóa", ông Nguyễn Bá Đua cho biết thêm.
Đại diện ban quản lý chùa cho biết, hệ thống tượng tại quần thể tâm linh Bảo Hải Linh Thông Tự được giới chuyên môn đánh giá cao nhờ quá trình chế tác tỉ mỉ, kỳ công. Đây sẽ là một trải nghiệm đắt giá trong hành trình du ngoạn Hạ Long của du khách bốn phương.
Tâm Anh
Ảnh: Sun Group