Yevgeny Prigozhin, 62 tuổi, người dẫn đầu cuộc nổi loạn của các tay súng Wagner khiến nước Nga chấn động hôm 24/6, lại có xuất phát điểm không liên quan gì đến binh nghiệp.
Ông nổi lên từ thành phố St. Peterburg cuối thập niên 1990 với hình ảnh doanh nhân nhà hàng, dần xây dựng uy tín với Điện Kremlin, lấn sân sang mảng xây dựng rồi mở công ty lính đánh thuê.
Trong thập niên 1980, Prigozhin từng phải ngồi tù 9 năm với tội danh trộm cướp vặt. Sau khi ra tù, ông hoàn lương và mở cửa hàng bán xúc xích ở St. Petersburg. Prigozhin mở quầy xúc xích trong một chuỗi siêu thị và cuối cùng lập nhà hàng cùng công ty phục vụ ăn uống mang tên Concord.
Nhà hàng của Prigozhin trở nên nổi tiếng vì đồ ăn ngon và thu hút nhiều người nổi tiếng ở St. Petersburg, trong đó có phó thị trưởng Vladimir Putin, người thường lui tới đây dùng bữa tối. Kể từ đó, doanh nghiệp Concord bắt đầu giành được các hợp đồng cung cấp thực phẩm cho các cơ quan chính quyền, giúp nâng tầm của Prigozhin.
Tổng thống Nga Vladimir Putin dùng bữa tối tại nhà hàng New Haven của Prigozhin ở St. Petersburg vào đầu thập niên 2000. Ảnh: Kremlin
Sau khi ông Putin trở thành Tổng thống Nga, Prigozhin được thuê cung cấp trọn gói dịch vụ nấu ăn, phục vụ bàn cho những sự kiện cấp cao của Điện Kremlin. Mối quan hệ thân thiết giữa Prigozhin với Điện Kremlin đầu thập niên 2000 khiến Prigozhin còn có biệt danh "đầu bếp riêng của ông Putin".
Công ty Concord còn giành được nhiều hợp đồng hợp tác công tư với khoản đầu tư cao, giúp Prigozhin trở thành tỷ phú với tổng tài sản ước tính một tỷ USD. Đế chế kinh doanh và những quan hệ chính trị trở thành bàn đạp để Prigozhin lấn sân sang các lĩnh vực có sức ảnh hưởng lớn hơn.
Chính phủ Mỹ cáo buộc Prigozhin lập nên tổ chức Cơ quan Nghiên cứu Mạng (IRA) tại Nga, thực chất là trung tâm tuyên truyền và phát tán tin giả, nhằm thao túng mạng xã hội Mỹ và tác động lên các cuộc bầu cử. Mỹ cũng cáo buộc Prigozhin đã tìm cách tác động lên cuộc bầu cử tổng thống năm 2016, khi ông Donald Trump đắc cử.
"Chúng tôi đã, đang và sẽ tiếp tục can thiệp bầu cử Mỹ. Điều đó sẽ được thực hiện một cách cẩn trọng, chính xác và theo cách riêng, chúng tôi biết phải làm như thế nào", Prigozhin thừa nhận hồi tháng 11/2022.
Prigozhin bước chân vào lĩnh vực quân sự từ năm 2014 với quyết định thành lập công ty Wagner. Các thành viên Wagner là cựu binh Nga được Prigozhin tuyển mộ để hỗ trợ Nga bảo vệ lợi ích và an ninh quốc gia.
Wagner được cho là đã tham gia vào quá trình đảm bảo cuộc trưng cầu dân ý sáp nhập bán đảo Crimea vào lãnh thổ Nga năm 2014 diễn ra suôn sẻ, cũng như hỗ trợ quân sự cho lực lượng ly khai ở vùng Donbass, miền đông Ukraine.
Prigozhin thừa nhận điều này hồi năm ngoái, lập luận rằng ông thành lập tập đoàn quân sự tư nhân Wagner vì chất lượng các tình nguyện viên Nga sang hỗ trợ phe ly khai ở miền đông Ukraine sau năm 2014 không được như kỳ vọng.
"Tôi lập tức nhận ra một nửa số tình nguyện viên là những kẻ không tử tế gì. Tôi quyết định tự mình hành động. Từ thời điểm đó, một tổ chức gồm những người yêu nước đã được tạo ra, sau đó được đặt tên là Wagner", Prigozhin nói.
Wagner ban đầu có khoảng 8.000 thành viên, nhưng trong một thập kỷ qua nhanh chóng phát triển thành một tổ chức vũ trang chuyên nghiệp, với phạm vi hoạt động trải rộng trên nhiều châu lục. Tổ chức do Prigozhin đứng đầu đã hiện diện tại nhiều vùng xung đột trên khắp thế giới, trong đó có chiến trường Syria và các nước châu Phi.
Kể từ năm 2018, Wagner đã ký nhiều hợp đồng hỗ trợ an ninh và quân sự với chính phủ các nước Cộng hòa Trung Phi và Mali, đồng thời giành được quyền khai thác mỏ khoáng sản và vàng ở những quốc gia này. Với khoảng 5.000 thành viên được bố trí ở châu Phi, quy mô lực lượng Wagner gần bằng số lượng binh sĩ và nhân viên hỗ trợ của Mỹ ở lục địa, ước tính khoảng 6.000 người.
Nhưng trong nhiều năm sau đó, Prigozhin che giấu ông là người sáng lập Wagner, bác bỏ mọi đồn đoán và thậm chí gửi đơn kiện Bellingcat, tổ chức điều tra độc lập, sau khi họ tung bằng chứng ông có liên hệ với Wagner. Nhưng chiến dịch của Nga tại Ukraine từ tháng 2/2022 đã thay đổi tất cả.
Prigozhin công khai thừa nhận ông là người sáng lập Wagner vào năm ngoái, đồng thời tuyên bố sẽ hỗ trợ quân đội Nga trên chiến trường Ukraine. Vài tháng sau khi chiến sự bùng nổ, Wagner khai trương tổng hành dinh ở St. Petersburg, mở kênh mạng xã hội chính thức và khởi động chương trình tuyển mộ nhân sự trên toàn quốc.
Prigozhin trở thành gương mặt đại diện cho Wagner, khi ông xuất hiện trong nhiều video tuyển mộ của tập đoàn. Wagner cũng dần trở thành cái tên quen thuộc trong cuộc chiến của Nga tại Ukraine, khi vai trò của lực lượng "đánh thuê" này ngày càng trở nên quan trọng.
Trùm Wagner Yevgeny Prigozhin trao đổi với binh sĩ ở Bakhmut trong bức ảnh được công bố ngày 25/5. Ảnh: AFP
Khi Nga liên tiếp phải rút quân ở nhiều mặt trận trọng yếu tại Ukraine vào giữa năm 2022, Wagner trở thành lực lượng duy nhất còn duy trì đà tiến công ở Bakhmut. Prigozhin tới nhiều nhà tù trên lãnh thổ Nga để tuyển quân, với cam kết các tù nhân sẽ được ân xá sau khi kết thúc hợp đồng với Wagner.
Cuối năm 2022, Wagner có khoảng 50.000 tay súng, được trang bị nhiều pháo, máy bay cùng trực thăng chiến đấu, xe tăng và các phương tiện thiết giáp. Wagner đóng vai trò xung kích chủ lực trong chiến dịch tiến công thành phố Bakhmut, trong khi các đơn vị chính quy Nga yểm trợ ở tuyến sau.
Sau nhiều tháng giao tranh ác liệt, Wagner kiểm soát hoàn toàn Bakhmut, giúp gia tăng danh tiếng và ảnh hưởng của Prigozhin trên chính trường Nga. Prigozhin sau đó tuyên bố rút lính Wagner về căn cứ hậu phương và bàn giao thành phố cho quân chính quy Nga.
Tuy nhiên, Bakhmut cũng chính là nơi bất đồng giữa Prigozhin cùng giới lãnh đạo quân đội Nga xuất hiện và ngày càng trở nên sâu sắc. Ông trùm Wagner suốt nhiều tháng qua liên tục chỉ trích gay gắt những người đứng đầu quân đội và Bộ Quốc phòng về tình trạng thiếu đạn và phối hợp thiếu hiệu quả, khiến cho lính Wagner chịu thương vong lớn.
Trong video hồi tháng 5, ông chỉ trích Bộ trưởng Quốc phòng Sergey Shoigu cùng Tổng tham mưu trưởng Valery Gerasimov là "yếu đuối", cáo buộc họ "phản quốc" khi không chịu cấp đạn cho Wagner. Trước đó, ông cũng chỉ trích nhiều chỉ huy Nga liên quan đến những lần quân đội phải lùi bước trên chiến trường Ukraine, như quyết định rút lui khỏi thành phố Kherson đầu năm nay hay thất bại ở mặt trận Kharkov vào cuối năm 2022.
Wagner hồi đầu tháng 6 cũng từ chối yêu cầu ký hợp đồng với Bộ Quốc phòng, điều có thể đặt lực lượng này dưới quyền chỉ huy của quân chính quy. Prigozhin cho rằng đây là kế hoạch nhằm "giải thể" Wagner bất chấp những thành quả mà lực lượng này đạt được tại Bakhmut.
Lính đánh thuê Wagner bắt một người đàn ông ở thành phố Rostov-on-Don vào ngày 24/6 sau khi kiểm soát các cơ sở quân sự. Ảnh: AFP
Căng thẳng leo thang đến đỉnh điểm vào ngày 23/6, khi Prigozhin cáo buộc Bộ trưởng Quốc phòng Shoigu đến Rostov và chỉ đạo vụ tập kích bằng tên lửa nhắm vào doanh trại Wagner ở Ukraine, khiến nhiều tay súng của tập đoàn thiệt mạng. Bộ Quốc phòng Nga bác bỏ cáo buộc này. Phó chủ tịch Hội đồng An ninh Nga Dmitry Medvedev cũng cho rằng đây là thông tin "không có căn cứ" và "vô nghĩa".
Dù vậy, Prigozhin vẫn triệu tập lực lượng, chia làm nhiều mũi tiến vào lãnh thổ Nga để buộc lãnh đạo Bộ Quốc phòng "chịu trách nhiệm".
Cơ quan An ninh Liên bang Nga (FSB) cùng ngày thông báo mở cuộc điều tra hình sự chống lại Prigozhin và kêu gọi bắt lãnh đạo Wagner với cáo buộc xúi giục nổi loạn vũ trang. Tổng thống Putin lên án hành động của Wagner là phản quốc và cho phép quân đội dùng mọi biện pháp cần thiết để tái lập trật tự.
Trong vòng chưa đầy 24 tiếng, các đơn vị Wagner kiểm soát cơ sở quân sự ở hai thành phố gần biên giới là Rostov-on-Don cùng Voronezh. Lực lượng Wagner tiếp tục hướng về Moskva chiều 24/6 và có thời điểm cách thủ đô khoảng 200 km, trước khi Prigozhin bất ngờ tuyên bố rút quân để tránh đổ máu.
Lực lượng Wagner rút khỏi thành phố Rostov-on-Don đêm 24/6. Video: AFP
Văn phòng Tổng thống Belarus Alexander Lukashenko cho biết với sự đồng ý của Tổng thống Vladimir Putin, ông Lukashenko đã sử dụng kênh liên lạc riêng và đàm phán thành công với Prigozhin. Theo thỏa thuận, các tay súng Wagner rút về doanh trại và thực hiện những bước giảm căng thẳng, đổi lại họ sẽ không bị truy tố về hành vi nổi loạn.
Điện Kremlin sau đó xác nhận trùm Wagner sẽ rời Nga đến Belarus và không bị truy tố. Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng đây cũng sẽ là dấu chấm hết cho mọi tham vọng chính trị của Prigozhin.
Thanh Danh (Theo Finacial Times, Moscow Times, ABC)