"Tôi đã tuyên bố nếu họ đụng vào vùng đất này, máu sẽ chảy, bởi chúng tôi sẽ giữ đất tới chết'", Royani, 42 tuổi, nông dân trên đảo Wawonii ở vùng Sulawesi, kể lại cuộc chạm trán gần đây với thợ mỏ.
Trang trại của gia đình Royani nằm gần khu mỏ khai thác niken, loại khoáng sản đang gây sốt ở Indonesia. Các doanh nghiệp trong và ngoài nước đang liên tục thực hiện nhiều dự án khai thác niken, kim loại quan trọng dùng cho pin xe điện.
Wahusu cầm mã tấu đứng giữ đất trên đảo Wawonii ngày 8/2. Ảnh: AFP
Người dân và các nhóm nhân quyền cho hay cơn sốt khai thác niken bùng nổ đe dọa quyền sử dụng đất của nông dân và ảnh hưởng môi trường tại những khu vực như Wawonii thuộc đảo Sulawesi giàu tài nguyên, quê hương của các loài chim Maleo, khỉ Macaca nigra, vượn mắt kính.
Đối mặt viễn cảnh mất đất và sinh kế, khoảng 10 người dân sống ở làng Wawonii đã thay phiên nhau canh gác từ túp lều trên đỉnh đồi, trong khi máy xúc liên tục gầm rú bên dưới. Royani gia nhập đội canh gác sau khi một công ty khai khoáng Indonesia chặt bỏ hàng trăm cây trồng của gia đình hồi tháng 1.
"Khi chúng tôi phát hiện thì chẳng còn gì nữa, vườn cây của chúng tôi đã bị hủy hoại", bà nói.
Nhu cầu toàn cầu tăng vọt với niken, kim loại dùng trong sản xuất pin lithium-ion và thép không gỉ, đã thúc đẩy các công ty lớn đổ tới Indonesia, quốc gia sản xuất niken hàng đầu thế giới.
Hàng chục nhà máy khai thác và sản xuất niken đang được xây dựng ở Sulawesi, một trong những hòn đảo lớn nhất thế giới, và còn nhiều dự án nữa đã công bố. Công ty khai thác niken PT Gema Kreasi Perdana (PT GKP) thuộc sở hữu của một trong những gia tộc giàu có nhất Indonesia, có hai dự án ở Wawonii với tổng diện tích 1.800 hecta.
Người dân trên đảo cho hay PT GKP đang muốn mở rộng phạm vi khai thác, khi nhân viên công ty liên tục tiếp cận dân làng để đàm phán đền bù đất đai. PT GPK, Bộ Năng lượng và Tài nguyên Khoáng sản Indonesia, cùng giới chức địa phương ở Sulawesi từ chối bình luận.
"Kể cả trả giá 1 tỷ rupiah (65.500 USD), tôi cũng không bán", Hastati, 42 tuổi, nông dân trồng điều có vài mảnh đất đã bị giải phóng mặt bằng, nói.
Một số người ở Wawonii đã bị bắt sau khi tranh chấp đất đai dẫn tới biểu tình, bạo loạn, thậm chí đối đầu vũ trang. Hastoma, nông dân trồng dừa 37 tuổi, năm ngoái bị giam 45 ngày vì đụng độ với thợ mỏ.
Những người làng khác chặn xe của thợ mỏ, phóng hỏa đốt thiết bị, trong khi một số người bắt thợ mỏ làm con tin, lấy dây thừng trói họ lại tới 12 tiếng.
"Nếu tôi im lặng, vùng đất nơi chúng tôi sinh sống sẽ bị phá hủy", Hastoma bày tỏ, nói thêm hai hecta đất của mình đã bị tịch thu. "Tôi sẽ tiếp tục đấu tranh bảo vệ đất đai".
Trẻ em bơi lội trong nước biển ô nhiễm ở Pomalaa ngày 11/2. Ảnh: AFP
Một sắc lệnh được Tổng thống Indonesia ký ban hành năm 2018 công nhận quyền của nông dân đối với các khu đất công họ đang sử dụng, canh tác. Tòa án cũng nhiều lần ra phát quyết bảo vệ nông dân trong những vụ tranh chấp đất đai với các công ty khai mỏ.
Tuy nhiên, Indonesia đang tận dụng mọi nguồn lực để thu hút nhà đầu tư, dẫn tới nhiều tranh chấp đất đai bắt nguồn từ các tuyên bố chồng chéo về quyền sở hữu, do thiếu sót trong khâu cấp chứng nhận của chính quyền.
"Chính quyền thường đơn phương cấp giấy phép sử dụng đất cho doanh nghiệp", Benni Wijaya, nhà hoạt động thuộc Hiệp hội Ủng hộ Cải cách Nông nghiệp, giải thích. "Sau khi cấp giấy phép, họ mới nhận ra nông dân đã canh tác trên khu đất đó nhiều năm. Đây là nguyên nhân dẫn tới mâu thuẫn".
Ngoài tranh chấp đất đai, hoạt động khai thác mỏ niken còn gây ảnh hưởng nặng nề đến môi trường vùng duyên hải đông nam Sulawei. Tại một ngôi làng ở vùng Pomalaa trên đảo Sulawesi, bùn đỏ phủ khắp nơi, trẻ em bơi lội trong làn nước đục ngầu.
Người dân địa phương cho hay đất đai từ các mỏ niken trên đồi bị nước mưa cuốn xuống phía dưới, biến vùng nước ven biển thành màu đỏ sậm. "Khi chưa có mỏ, nước biển rất trong, không đục như thế này", Guntur, 33 tuổi, nói.
Ngư dân cũng bị ảnh hưởng do ô nhiễm niken. Asep Solihin cho biết ông bây giờ phải đánh thuyền cá ra xa hơn.
"Trên là mỏ, dưới là bùn. Con cháu chúng tôi sẽ thế nào?", người đàn ông 44 tuổi nói khi tham gia biểu tình yêu cầu hủy dự án khai thác mỏ.
Nhưng không phải dân địa phương nào cũng phản đối. Một số người tìm được việc làm nhờ các dự án, trong khi lợi nhuận của một số hộ kinh doanh nhỏ tăng lên.
Sasto Utomo, 56 tuổi, dựng một quầy hàng bán cua sốt tiêu đen và cơm rang gần lò luyện kim ở Morosi.
"Tôi hoàn toàn ủng hộ xây nhà máy. Trước đây chúng tôi không bán được hàng, nhưng giờ thu nhập đã tăng lên", ông nói, cho hay đã mua một ngôi nhà nhờ quầy cơm.
Cầu cảng và sà lan chở quặng niken thuộc mỏ khai thác của Gema Kreasi Perdana ở Roko-Roko, đảo Wawonii, đông nam Sulawesi, ngày 7/2. Ảnh: AFP
Ngân hàng Thế giới cho hay Indonesia đã đạt được những bước tiến lớn trong xóa đói giảm nghèo và Tổng thống Joko Widodo tháng trước tuyên bố sẽ tiếp tục hướng đến mục tiêu trở thành nước phát triển.
Tuy nhiên, những người nông dân như Royani từ chối khuất phục trước xu hướng công nghiệp hóa. "Chúng tôi có thể làm gì bây giờ?" bà nói, cho hay dành phần lớn thời gian trong ngày để canh giữ đất.
Kisran Makati, giám đốc Trung tâm Vận động và Nghiên cứu Nhân quyền Đông Nam Sulawesi, cho rằng những người nông dân buộc phải bảo vệ đất đai của mình, nếu không sẽ mất đất canh tác mãi mãi. "Họ không còn lựa chọn nào khác", Makati nói.
Hồng Hạnh (Theo AFP)