Trần Thiện Đạo -
Cho nên khi Trần Hinh mở miệng thốt lên lời chỉ trích chữ tịch trong câu "Mẹ tôi tịch hôm nay", do Dương Tường dịch từ nguyên tác "Aujourd’hui maman est morte", thì liền bị ông quật lại ngay. Bảo rằng chữ tịch là tiếng nhà Phật ông không biết sao mà dám phê bình. Ơ hay, bà má nhơn vật Meursault có phải là ni cô đâu, có phải là sư cụ trụ trì ngôi chùa nào đâu mà lại tịch thế kia? Nhưng thôi, dầu gì thì tịch cuối cùng cũng có nghĩa là mất, là chết, là tắt thở, là qua đời, là từ trần, là nằm xuống, là hy sanh, là ngoẻo (nghĩa lóng của chữ tịch, chắc vì vậy mà Trần Hinh mới cho là buồn cười), là... nhiều nữa, đúng như nguyên bản tiếng Pháp morte vậy, thì câu dịch nói trên cũng chẳng sai mấy, cứ cho đó là dấu ấn của dịch giả.
Nguyên tác:
Aujourd’hui, maman est morte. Ou peut- être hier, je ne sais pas. J’ai reçu un télégramme hier de l’asile : «Mère décédée. Enterrement demain. Sentiments distingués». Cela ne veut rien dire. C’était peut-être hier.
Bản dịch:
Mẹ tôi tịch hôm nay. Hoặc có thể là hôm qua cũng nên, tôi chả biết nữa. Tôi nhận được một bức điện tín từ trại dưỡng lão: «Mẹ mất. Mai đưa đám. Trân trọng». Điều đó vô nghĩa. Có thể là hôm qua.
Thí dụ thứ nhứt:
Đây là mấy câu độc thoại nội tâm mở màn cho thiên truyện, Albert Camus đã dụng công dùng từ maman hàm nghĩa má, mẹ, mợ, me, u... nói thầm trong bụng nhơn vật. Chớ không phát thành tiếng để gởi tới một đối tượng nào chung quanh, nên nó tuyệt nhiên không mang ý nghĩa "một từ gọi mẹ thân thiết" (Trần Hinh) hay một "cách nói theo thói quen" (Dương Tường): té ra hai ông đã tranh cãi nhau trên một cái cớ hão huyền.
Thành ra khi Dương Tường chuyển chữ maman thành mẹ tôi thì ngay từ đầu đã trật đường và sai hướng rồi. Chữ tôi kèm theo chữ mẹ ở đây tự dưng biến nó thành lời khai mào cho một câu chuyện thuật lại cho người khác nghe, chớ không còn là suy nghĩ trong đầu nhơn vật nữa. Xóa mất tánh cách độc thoại nội tâm cốt yếu.
Như vậy là bóp méo văn Pháp của tác giả.
Thí dụ thứ hai:
Nghe tới chữ asile, người Pháp nghĩ ngay đến chỗ ở do nhà nước hoặc các tổ chức từ thiện lập ra, dành để giúp đỡ hạng người cầu bơ cầu bất chẳng nơi nương tựa, như trẻ mồ côi không mẹ không cha, như kẻ túi rách áo đơm hay tật nguyền, như người già yếu không còn thân quyến hoặc bị con cháu ruồng rẫy...
Bà má nhơn vật Meursault vô ở nhà tế bần cách thành phố Alger 80 cây số nằm trong trường hợp này, cũng hệt như lão gác cổng - lão lang thang không nhà không cửa, tình cờ tạt vô nhà tế bần rồi được giữ chơn gác cổng. Vì vậy mà con trai bà sau này không ngừng bị tòa án quở trách đã chẳng trông nom gì đến mẹ, đã bỏ bê bà, đã đang tâm để bà về già phải nương thân trong một nhà tế bần.
Vậy mà Dương Tường lại chuyển từ asile thành trại dưỡng lão. Ai cũng biết các nhà dưỡng lão, ở Pháp, chỉ lần lần được tạo dựng từ sau Thế chiến thứ hai và, muốn được vô đó dưỡng già, thì hầu bao của đương sự hay của gia đình cũng phải có bề dầy. Chớ không thể thuộc thành phần khốn đốn, nghèo rớt mùng tơi như bà má của nhơn vật Meursault.
Thí dụ thứ ba:
Qua bức điện báo tin mẹ từ trần, nhơn vật Meursault không rõ là bà tắt thở vào đúng ngày nào: hôm qua hay hôm nay. Đọc mấy chữ cụt ngủn ghi trong điện tín, hắn nghĩ thầm trong bụng: "Cela ne veut rien dire", được Dương Tường chuyển thành "Điều đó vô nghĩa".
Đây là cách dịch từng chữ mà không lấy ý câu văn làm trọng.
Vậy mấy chữ ghi trong điện tín đó có nghĩa là gì? Trong những trường hợp tương tợ, trước những tình thế mập mờ, không rõ nét, thiếu mạch lạc, chỉ có thể đoán chừng... (đúng là trường hợp của nhơn vật Meursault), thì hầu hết người Pháp đều phản ứng ngay liền qua một câu đầu lưỡi: "Cela (hay ça) ne veut rien dire". Cụm từ cửa miệng này có nghĩa là: không rõ ràng, không rõ rệt, không rành rẽ, không rành rọt, không rành mạch... chút nào, hoặc chẳng ra sao cả, sớn sơ sớn sác, chớ không phải là (điều đó) vô nghĩa. Nhứt là ở đây, vô nghĩa xem chừng không ăn nhập bao nhiêu với mấy chữ ghi trong điện tín.
(Ghi chú của eVăn: Như vậy, theo Trần Thiện Đạo thì đoạn văn dịch này có ít nhất ba chỗ đáng lưu ý:
Mẹ tôi tịch (1) hôm nay. Hoặc có thể là hôm qua cũng nên, tôi chả biết nữa. Tôi nhận được một bức điện tín từ trại dưỡng lão (2): «Mẹ mất. Mai đưa đám. Trân trọng». Điều đó vô nghĩa. (3) Có thể là hôm qua.)
Kết
Trở lên trên là mấy thí dụ điển hình đáng nói về bản dịch Người dưng, vạch ra từ vài dòng ngắn ngủi khai mào câu chuyện. Những lỗi ấy - vốn tinh vi và nghiêm trọng hơn những lỗi dịch sai tầm thường khác - nằm rải rác trong bản dịch, chẳng hạn như dans l’escalier là ngoài cầu thang thì chuyển thành lên cầu thang, hay glace là nước đá thì chuyển thành kem, hay une fois dans la cellule là khi đã vô tới xà lim thì chuyển thành một lần trong xà lim... và nhiều nữa. Hay những dòng cố tình bỏ qua hoặc vô ý bỏ quên không dịch. Hay chú thích lạ lùng nọ, chứng tỏ rằng dịch giả không theo dõi sát sao diễn tiến câu chuyện.
Bây giờ xin mạn phép ngừng lại ở đây. Thừa dịp thưa rõ thêm một điều.
Thật tình cực chẳng đã chúng tôi mới viết mấy dòng trên đây. Đơn thuần vì là việc không thể đừng, chớ không vì bạn bè thúc giục - ở Sài Gòn, ở Huế, ở Hà Nội và ở Paris. Cũng không phải vì có ý định binh vực Trần Hinh - Trần Hinh cần gì đến tài hèn sức mọn này để binh vực ông? Hay có ý đồ sổ toẹt (đương sự) với tư cách là dịch giả, nói theo chữ của chính Dương Tường - không lẽ làm công việc châu chấu đá voi và trứng chọi đá đó sao?
Thành thật mong độc giả và hai đương sự hiểu giùm.
Paris 19/11/2003
Phần 1
__________________
Tham khảo:
Albert Camus, L’Etranger, Editions Gallimard, Collection Folio, Paris, 1971.
Albert Camus, Người dưng, Dương Tường dịch, NXB Văn học, Hà Nội, 1995.
Trần Hinh, Bài học từ tiểu thuyết Camus, Văn nghệ, ngày 12/07/2003.
Dương Tường, Đôi điều thưa lại với ông Trần Hinh, Văn nghệ ngày 10/10/2003.