Giữa tháng 10, chàng trai 26 tuổi quê Cần Thơ khăn gói rời TP HCM về quê để "chữa lành".
Nhưng ở quê anh gặp một kiểu áp lực khác. Thấy Hoàng ở nhà lâu, hàng xóm từ chỗ quan tâm hỏi han, chuyển sang xì xào, cho rằng anh "chỉ có lười mới thất nghiệp lâu vậy". Bố mẹ thi thoảng thở dài, giục anh tiếp tục đi tìm việc.
Là con một, Hoàng từ nhỏ đã được bố mẹ dạy rằng chỉ có học mới đổi đời. Suốt 12 năm phổ thông, anh luôn là học sinh giỏi, giành bốn giải thưởng cấp tỉnh. Anh tốt nghiệp đại học loại giỏi.
Kinh nghiệm ba năm tại một trong những công ty truyền thông lớn ở TP HCM giúp Hoàng tự tin khi quyết định nghỉ việc vào giữa tháng 6 bởi mâu thuẫn với sếp. Với hơn 60 triệu đồng tiết kiệm, Hoàng tin mình sẽ sớm tìm được một môi trường tốt hơn.
Nhưng thực tế khác xa kỳ vọng. Anh bắt đầu chuỗi ngày gửi hồ sơ xin việc nhưng chỉ nhận lại sự im lặng hoặc những email từ chối. "Mỗi ngày trôi qua như một vòng lặp vô vọng: thức dậy, lướt điện thoại tìm tin tuyển dụng, đến quán cà phê sửa CV rồi gửi đi và chờ đợi", Hoàng kể.
Sau ba tháng kiệt sức, Hoàng nghe lời khuyên của bạn, quyết định "tạm dừng để biết mình thực sự muốn gì". Anh về quê, dự định nghỉ ngơi một thời gian. Một người họ hàng giới thiệu cho anh công việc văn phòng gần nhà, lương 8 triệu đồng, nhưng anh từ chối.
"Tôi không thể hạ thấp tiêu chuẩn của mình khi mức lương và vị trí đều kém xa công việc cũ. Hơn nữa, tôi sợ phụ lòng ba mẹ đã vất vả nuôi tôi ăn học ở thành phố", Hoàng tâm sự. Anh cũng lo ngại môi trường và nhịp độ làm việc ở quê sẽ khiến mình khó hòa nhập trở lại với thị trường lao động cạnh tranh sau này.
Người trẻ tìm việc ở hội chợ việc làm tại phường Phước Long, TP Thủ Đức, TP HCM. Ảnh: Ngọc Ngân
Hoàng là một phần trong nhóm NEET (Not in Education, Employment, or Training) - thuật ngữ chỉ những người trẻ không đi học, không có việc làm và không tham gia các khóa đào tạo.
Theo Tổng cục Thống kê, quý III năm nay, cả nước có 1,6 triệu người trong độ tuổi 15-24 thuộc nhóm NEET, chiếm 11,5% tổng số thanh niên. Số người thất nghiệp trong độ tuổi lao động cũng tăng hơn 222.000 so với quý trước và tăng 183.000 so với cùng kỳ năm ngoái. Phần lớn trong số họ là những người vừa tốt nghiệp, gặp khó khăn khi bước vào thị trường lao động.
Áp lực với Hoàng và những Gen Z không chỉ đến từ việc khó tìm việc mà còn từ định kiến xã hội. Nhiều người vẫn mặc định rằng thất nghiệp đồng nghĩa với lười biếng hoặc năng lực kém. Báo cáo Health at a Glance 2023 của Tổ chức Hợp tác phát triển kinh tế (OECD) cho thấy, nhiều người trong nhóm NEET che giấu tình trạng của mình vì lo sợ bị kỳ thị, khiến khoảng 25% Gen Z gặp vấn đề về sức khỏe tâm thần, tăng nguy cơ trầm cảm và làm giảm hơn 30% khả năng trở lại thị trường lao động.
Một nghiên cứu về giới trẻ năm 2023 của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) ghi nhận tình trạng người trẻ NEET thường bị gán mác lười biếng, tự tách khỏi xã hội, khiến chính sách hỗ trợ hạn chế và cơ hội tái hòa nhập giảm đi.
Chuyên gia nhân sự Bùi Đoàn Chung, người sáng lập cộng đồng Nghề nhân sự Việt Nam, cho rằng nhiều người trẻ rơi vào nhóm NEET do khủng hoảng cá nhân và áp lực từ bạn bè. Họ tự so sánh, cảm thấy thua kém bạn bè rồi thu mình, từ chối tham gia học tập hay làm việc. Ông cho rằng áp lực xã hội hiện nay từ truyền thông và gia đình khiến người trẻ dễ rơi vào cảm giác bế tắc.
Bà Huỳnh Thanh Thảo, trưởng phòng nhân sự một công ty truyền thông ở phường Võ Thị Sáu, TP HCM, cho rằng sự thay đổi quan điểm của thế hệ lao động trẻ góp phần gia tăng số lượng NEET. Người trẻ hiện nay chỉ tập trung vào công việc mình thật sự đam mê, thích trải nghiệm và cân bằng cuộc sống, nên dễ bị đánh giá là chịu áp lực kém.
Thực tế, họ không kiên trì làm những công việc mà bản thân thấy không được trả công xứng đáng. Một số bạn còn muốn thành quả đến nhanh, tự tin vào năng lực và kỹ năng của mình nhưng thiếu trải nghiệm thực tế để đạt được những vị trí cao, lương tốt.
Hoàng Oanh, 23 tuổi, ví mình như chiếc điện thoại "đang sạc" chứ không phải "hỏng" như nhiều người định kiến.
Oanh nói mình chưa bao giờ ngừng cố gắng. Ở đại học, cô nhận thiết kế poster cho quán cà phê, logo cho bạn bè kinh doanh online và dành cả kỳ cuối để chuẩn bị đồ án tốt nghiệp. Ba người cùng nhóm góp hơn 100 triệu đồng để làm sản phẩm thật chỉn chu, mong có thứ "đem đi xin việc cho tự tin".
"Nhưng thực tế phũ phàng hơn nhiều", cô nói.
Ra trường đã nửa năm, Oanh vẫn thất nghiệp. Bạn bè khuyên cô làm tạm ở quán ăn hay cửa hàng để có thu nhập. Nhưng cô không muốn bỏ phí số tiền vài trăm triệu bố mẹ đầu tư suốt bốn năm đại học.
"Công việc đầu tiên rất quan trọng, vì nó ảnh hưởng đến lương, cách nhà tuyển dụng đánh giá năng lực sau này", cô nói. Hàng ngày, cô học thêm một ngoại ngữ, giúp mẹ dọn nhà, chơi game, quay video đăng TikTok, nhưng càng làm nhiều càng cảm thấy thất vọng về bản thân.
Hoàng Oanh trong quán cà phê ở phường Ngã Bảy, TP Cần Thơ, trưa 10/10. Ảnh: Nhân vật cung cấp
Chuyên gia nhân sự Bùi Đoàn Chung cho rằng việc gán nhãn vô tình khiến người trẻ trở nên tự ti, thụ động, lãng phí nhiều năng lực sáng tạo và hoài bão. Ông nhấn mạnh đây là vấn đề phức tạp, cần sự phối hợp từ nhà nước, các cơ quan, gia đình và chính họ, đồng thời phải bắt đầu từ quan điểm và triết lý giáo dục sớm.
Họ cần được khuyến khích tự khám phá, phát triển bản thân và rèn khả năng tự chủ. Các trường đại học nên là nguồn cung cấp thông tin và công cụ chính xác về thị trường lao động, việc làm và định hướng nghề nghiệp, giúp định hình lựa chọn sớm. Hệ thống trường nghề và trường kỹ thuật cũng nên được mở rộng, kết hợp với đầu tư từ nhà nước và doanh nghiệp, để tạo cơ hội học tập công bằng và chất lượng.
Giữa tháng 10, Minh Hoàng quyết định cho mình nghỉ ngơi đến cuối năm. Anh không còn gửi CV ồ ạt mà tập trung nghiên cứu sâu hơn về các công ty, chỉ ứng tuyển vào những vị trí thực sự phù hợp với định hướng dài hạn của mình.
"Tôi xem đây là một 'gap year' ngoài ý muốn để sạc lại năng lượng và xác định lại con đường sự nghiệp", Hoàng nói. "Hy vọng năm sau, thị trường lao động sẽ khởi sắc hơn".
Ngọc Ngân