Khi lần đầu phát hiện "Người băng Ötzi" trên dãy núi Alps vào năm 1991, các nhà chức trách Áo cho rằng đây là thi thể một vận động viên leo núi hiện đại vì được bảo quản quá tốt. Tuy nhiên, thực chất người đàn ông này đã chết cách đây khoảng 5.300 năm.
Ötzi sống trong thời kỳ châu Âu bắt đầu phát triển các hệ thống phân cấp xã hội phức tạp. Người đàn ông này trải qua một cái chết dữ dội: bị bắn bằng một mũi tên và chịu chấn thương đầu trong những giây phút cuối cùng, theo một nghiên cứu năm 2013.
Xác ướp Người băng Ötzi giúp hé lộ nhiều điều về cuộc sống ở châu Âu thời Đồng Đá. Phân tích gene cho thấy Ötzi là người bản địa Trung Âu. Các chất trong dạ dày chỉ ra người này từng ăn thịt dê núi Alps. Ötzi khoảng 45 tuổi, bị viêm khớp, hẹp động mạch và có ký sinh trùng đường ruột, nhưng có thể đã châm cứu và dùng thảo dược để xử lý cơn đau. Vài ngày trước khi chết, Ötzi còn mài những công cụ cạo và khoan của mình, dù các nhà khoa học không rõ mục đích là chuẩn bị cho một cuộc chiến hay chỉ đơn giản là cho công việc thường ngày.
Xác ướp Tollund được tìm thấy trong một bãi lầy ở Đan Mạch vào năm 1940, có thể là bằng chứng về hiến tế người. Xác ướp được bảo quản đặc biệt tốt này thuộc về một người đàn ông sống trong thời kỳ Đồ Sắt, khoảng năm 405 - 380 TCN. Vào ngày cuối cùng, Tollund ăn cháo lúa mạch và cá, sau đó bị treo cổ đến khi chết ngạt.
Giới nghiên cứu nghi ngờ đây là một nghi lễ hiến tế vì người đàn ông sau đó được đặt trong tư thế bào thai, mắt và miệng được khép lại cẩn thận, theo Bảo tàng Silkeborg, nơi đang trưng bày xác ướp. Trong khi đó, hầu hết người chết trong thời kỳ này đều được hỏa táng.
Tollund khoảng 30 - 40 tuổi, cao ít nhất 163 cm hoặc hơn vì cơ thể co lại trong bùn lầy sau khi chết. Người đàn ông đội một chiếc mũ da cừu, đeo thắt lưng da và quanh cổ vẫn còn sợi dây thừng.
Có lẽ nổi tiếng nhất là xác ướp của vị pharaoh trẻ Tutankhamun (vua Tut), qua đời ở tuổi 19 cách đây hơn 3.000 năm. Việc mở cửa lăng mộ của ông năm 1922 khiến giới khảo cổ quốc tế chấn động vì khác với nhiều lăng mộ hoàng gia, nơi đây chưa hề bị trộm cướp. Xác ướp nằm gọn trong ba lớp quan tài, trong đó có một lớp bằng vàng ròng.
Những cổ vật lấp lánh trong lăng mộ vua Tut giúp cung cấp thêm thông tin về lịch sử Ai Cập cổ đại. Xác ướp vua Tut cũng làm sáng tỏ những tập tục và sự thay đổi văn hóa xung quanh thời điểm pharaoh này chết, khoảng năm 1324 TCN.
ADN từ xác ướp giúp thu hẹp cuộc tìm kiếm cha mẹ vua Tut, làm sáng tỏ bí ẩn liên quan đến quan hệ hoàng gia. Phân tích xác ướp cho thấy, pharaoh này mắc bệnh sốt rét và một chứng rối loạn xương hiếm gặp ở bàn chân khiến việc đi lại trở nên khó khăn. Sốt rét hoặc một căn bệnh khác có thể đã giết chết vua Tut.
Xác ướp thường khô và trông như da bọc xương. Nhưng Tân Truy, hay còn gọi là Phu nhân Đại, không giống vậy.
Người phụ nữ khá giả này sống dưới thời nhà Hán. Xác ướp của bà được phát hiện vào năm 1971 trong một lăng mộ tinh xảo bịt kín bằng đất sét ở Trung Quốc. Điều kiện chôn cất Tân Truy đã tạo ra một môi trường gần như không có oxy, quan tài của bà cũng chứa đầy dung dịch ướp xác giúp bảo quản cơ thể. Vì vậy, hài cốt của bà được bảo quản cực kỳ tốt, chân tay vẫn linh hoạt, da mềm mại và trên đầu vẫn còn nguyên tóc. Quá trình khám nghiệm cho thấy bà chết ở tuổi 50 do một cơn đau tim.
Xác ướp tồn tại từ năm 168 TCN, hiện được bảo tàng Hồ Nam lưu giữ cùng hàng trăm đồ tùy táng như bộ bát đĩa sơn mài xa xỉ, nhạc cụ và đồ lụa tinh xảo. Từ những ghi chép trong mộ, các nhà khảo cổ biết được Tân Truy là phu nhân của Lý Cương - Hầu tước Đại. Hầu tước được chôn cất gần đó. Một ngôi mộ lân cận lưu giữ hài cốt của một người đàn ông khoảng 30 tuổi, có thể là con trai hoặc em trai hầu tước.
Các xác ướp Chinchorro, Chile, nằm trong số những xác ướp nhân tạo lâu đời nhất thế giới với niên đại 7.000 năm - sớm hơn 2.000 năm so với xác ướp Ai Cập cổ xưa nhất. Theo tạp chí Archaeology, các xác ướp này được xử lý kỹ lưỡng như xác ướp hoàng gia Ai Cập cổ đại. Người xưa đã loại bỏ nội tạng, cơ bắp, sau đó lắp ráp lại cơ thể người chết với lau sậy, vật liệu từ thực vật và đất sét, tô da màu đen hoặc đỏ, thêm tóc giả và mặt nạ đất sét.
Người Chinchorro sống ở sa mạc Atacama và không để lại bản ghi chép nào. Vì thế, những xác ướp được bảo quản tốt cung cấp những thông tin hiếm hoi về tín ngưỡng và văn hóa của họ. Điều đáng chú ý là người Chinchorro ướp xác tất cả, không phân biệt cấp bậc - kể cả trẻ em chết từ trong bụng mẹ.
Ramses II, hay Ramses Đại đế, cai trị Ai Cập trong 68 năm. Trong suốt cuộc đời (khoảng năm 1303 - 1213 TCN), pharaoh này giám sát các chiến dịch quân sự nhằm chiếm lãnh thổ mới và thực hiện những dự án xây dựng kỳ công dọc theo sông Nile.
Khi Tân Vương quốc Ai Cập (năm 1550 - 1070 TCN) bắt đầu suy thoái, các thầy tu đã di dời những xác ướp hoàng gia với danh nghĩa tránh kẻ trộm mộ, nhưng thực chất có thể vì họ cũng muốn lấy vàng và vật liệu đang khan hiếm thời đó trong lăng. Cuối cùng, xác ướp Ramses II được đặt vào một quan tài đơn giản trong kho chứa xác ướp hoàng gia bí mật ở Deir el-Bahari và được phát hiện lại vào năm 1881.
Theo Bảo tàng Ai Cập Rosicrucian, Ramses II cao hơn 1,8 m. Ông sống rất thọ và qua đời lúc khoảng 90 tuổi. Một nghiên cứu năm 2014 cho thấy ông mắc một căn bệnh về xương khiến các dây chằng gần cột sống cứng lại, giảm khả năng vận động linh hoạt. Hiện xác ướp được bảo quản tại Bảo tàng Quốc gia về Văn minh Ai Cập.
"Thiếu nữ băng Siberia", còn gọi là Công chúa Ukok, có thể là một nhân vật quan trọng vào thời đại của mình. Người phụ nữ này sống vào thế kỷ 5 TCN, thuộc nền văn hóa Pazyryk. Mộ của bà được phát hiện vào năm 1993 tại Cộng hòa Altai thuộc Nga với hài cốt đặt trong một quan tài bằng gỗ thông lớn, gần đó có 6 con ngựa hiến tế.
Thiếu nữ băng Siberia chết lúc khoảng 25 tuổi. Người này được ướp xác bằng than bùn, não và mắt bị loại bỏ và hốc mắt được nhồi lông động vật. Bà đội một chiếc mũ dài với những chi tiết trang trí mạ vàng, mặc váy làm từ len và lông lạc đà, nhuộm màu đỏ, nâu, vàng. Có lẽ đáng kinh ngạc nhất là những hình xăm gồm đầu hươu, báo đốm, một con hươu đang nhảy với mỏ của quái vật sư tử đầu chim và sừng phân nhánh thành hình hoa.
Xác ướp giúp hé lộ những bí mật đáng ngạc nhiên về người Pazyryk. Ví dụ, chiếc áo choàng bằng lụa có thể bắt nguồn từ Ấn Độ, cho thấy các tuyến đường giao thương với khoảng cách lớn 2.400 năm trước.
Ảnh: Live Science