Khu di tích lịch sử Đền Hùng là quần thể đền chùa thờ các vua Hùng nằm trên núi Nghĩa Lĩnh (Việt Trì, Phú Thọ), cách Hà Nội khoảng 90 km. Từ chân núi đi lên, qua cổng đền, du khách sẽ lần lượt tới đền Hạ, chùa Thiên Quang, đền Trung, đền Thượng. Từ đó, đi xuống phía tây nam là đền Giếng. Trong hình là cổng đền Hùng cao 8,5 m, phần trên trang trí họa tiết lưỡng long chầu nguyệt.
Ngay trước chùa Thiên Quang là cây vạn tuế được các nhà khoa học ước tính đã 800 tuổi. Đây là một trong những cây có tuổi đời cao nhất ở đền Hùng. Cây cao hơn 5 m, đường kính gốc khoảng 35 cm, thân nghiêng khoảng 30 độ. Để bảo đảm an toàn cho cây, khu di tích đã làm cột chống. Cây có ba nhánh tỏa ra các hướng, tượng trưng cho ba miền Bắc - Trung- Nam chung một cội nguồn.
Ngày 19/9/1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm đền Hùng. Người đã ngồi dưới cây vạn tuế và nói chuyện với cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn quân Tiên Phong chuẩn bị về tiếp quản Thủ đô. Câu nói "Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước" ra đời dịp này.
Từ đền Hạ bước hơn 150 bậc đá, du khách lên tới đền Trung còn có tên gọi là Hùng Vương tổ miếu. Ở sân đền có một bộ bàn đá 8 chỗ ngồi. Những viên đá dẹt mộc mạc, ngả màu theo thời gian. Tương truyền đây là nơi các vua Hùng cùng với các lạc hầu, lạc tướng bàn việc nước.
Từ đền Trung đi tiếp hơn 100 bậc đá sẽ đến đền Thượng - nơi các vua Hùng làm lễ tế Trời đất, thần Núi và thần Lúa. Đền có tên chữ là Kính thiên lĩnh điện, nghĩa là điện thờ trời. Đây cũng là địa điểm chính diễn ra các nghi thức quan trọng nhất trong ngày giỗ Tổ.
Cột đá thề nằm trên đỉnh núi Nghĩa Lĩnh, bên phải đền Thượng. Theo tích xưa, Hùng Vương thứ 18 không có con trai, nghe lời con rể là Tản Viên nhường ngôi cho người cháu họ là Thục Phán. Cảm kích, Thục Phán dựng cột đá trên đỉnh núi Nghĩa Lĩnh thề: Nước Nam sẽ trường tồn, miếu thờ Hùng Vương sẽ còn mãi.
Tuy nhiên, dấu tích cột đá nguyên bản đã thất lạc. Năm 1968, cột đá thề được dựng mới như một biểu tượng đoàn kết dân tộc. Năm 2010, các chuyên gia tìm được cột đá bằng mã não nguyên khối, có khả năng trường tồn với thời gian, thay thế cột đá thề trước đó.
Từ đền Thượng xuống đền Giếng sẽ qua Giếng Rồng còn gọi là Giếng Cổ. Tương truyền đây là nơi Tổ Mẫu Âu Cơ sau khi sinh ra bọc trăm trứng nở thành trăm người con, đã dùng nước giếng tắm cho các con.
Giếng có đường kính khoảng 2 m, bên trên có mái che lợp ngói. Năm 2002, các nhà khoa học phát hiện trong lòng giếng nhiều dấu tích văn hóa.
Ngoài dịp Giỗ Tổ Hùng Vương (ngày 10/3 Âm lịch), khu di tích thường không quá đông người vào những ngày còn lại trong năm. Bởi vậy, du khách có thể thong thả tản bộ trong không khí trong lành để tới vãn cảnh các địa điểm trên ngọn núi Nghĩa Lĩnh có độ cao 175 m.
Theo Cổng thông tin điện tử Phú Thọ, di tích lịch sử Đền Hùng có tổng diện tích 845 ha, trong đó, rừng chiếm gần 540 ha. Ở đây có nhiều loại cây cổ thụ như tuế lược, trầm hương, kim giao, sến mật, lát hoa, giáng hương… Khu di tích cũng trồng bổ sung thêm các cây bản địa như chò chỉ, tếch, sưa, đa, đề gân to, sanh, nhội, sao đen.
Đường lên núi khá rộng, các bậc thang thoai thoải, sạch sẽ được cây xanh nhiều tầng che bóng mát. Ngoài các khu vực đền còn có những sân rộng, ghế ngồi cho mọi người nghỉ chân. Bởi vậy, dù đi vào ngày hè nắng nóng, du khách vẫn có cảm giác dễ chịu.
Nếu có thời gian, bạn có thể tiếp tục qua đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ nằm trên núi Vặn, thuộc khuôn viên khu di tích. Đền được khánh thành vào năm 2005 để tưởng nhớ công lao của mẹ Âu Cơ.
Du khách sẽ leo hơn 500 bậc đá để qua Tam quan, nhà bia tới đền chính. Công trình mới xây dựng nhưng vẫn mang nét truyền thống với cột khung gỗ lim, mái lợp ngói, họa tiết trang trí mô phỏng hoa văn trống đồng Đông Sơn. Trong hình là đường lên đền.
Bài và ảnh: Ban Mai