Nhiều sách dịch kém chất lượng

Nhiều năm qua, sách dịch kém chất lượng vẫn là một trong những vấn đề gây nhức nhối của giới xuất bản. Trong khuôn khổ Ngày hội Dịch thuật 2025 lần đầu được tổ chức tại Việt Nam, diễn ra cuối tháng 9, nhà văn, nhà giáo Vũ Thế Khôi nhận thấy hiện còn nhiều tác phẩm dịch sai trên thị trường. Bên cạnh trình độ của người dịch, ông đặt câu hỏi cho hội đồng biên tập, hiệu đính trước khi xuất bản sách.

''Sạn'' của dịch thuật gồm chuyển ngữ sai, chưa sát nghĩa, câu từ thiếu thuần Việt hoặc nhầm lẫn kiến thức. Khi đọc cuốn Sự đau khổ của tình yêu và sự sống (Arthur Schopenhauer, Khánh Phương chuyển ngữ), dịch giả Trần Đình Thắng chú ý một lỗi ở trang 31: ''Đây là lý do tại sao rất khó để một bộ phim trở nên thú vị nếu không có gì liên quan đến tình yêu. Đó cũng là lý do vì sao điện ảnh khai thác triệt để mọi khía cạnh của tình yêu bởi chủ đề này không bao giờ cạn kiệt, mặc dù nó liên tục được sử dụng".

Ông Thắng chỉ ra ''bộ phim'', ''điện ảnh'' được dịch không đúng với từ gốc ''drama'', bởi Arthur Schopenhauer sống trước thời kỳ phát minh ra điện ảnh.

Lỗi hành văn lủng củng, khó hiểu cũng phổ biến ở nhiều tác phẩm, được cho là sử dụng phần mềm chuyển ngữ của Google. Dịch giả Trần Đình Thắng lấy dẫn chứng cuốn Thế giới như là ý chí và ý niệm của Authur Schopenhauer, Thiên Trang dịch, Hà Thủy Nguyên và Lê Duy Nam hiệu đính có câu: ''Kant phản đối những gì được gọi là hiện tượng đơn thuần đối với vật tự thân''. Ông so sánh bản gốc: ''Kant opposes what is thus known as the mere phenomenon to the thing in itself'', chỉ ra việc chuyển ''opposes'' thành ''phản đối'' là sai, nên dịch thành ''đối lập''. Ông thử đưa câu gốc lên Google Dịch và được kết quả giống với câu trong bản tiếng Việt.

Tháng 5/2024, cuốn Một thoáng ta rực rỡ ở nhân gian của Ocean Vương gây xôn xao dư luận bởi bản dịch của Khánh Nguyên có những nội dung bị cho là khiêu dâm, mô tả bộ phận sinh dục, loạt hành động nhạy cảm một cách thô thiển. Dưới bài giới thiệu của đơn vị phát hành sách, một số độc giả nhận xét bản Việt rời rạc, ngôn ngữ khó hiểu, có người chỉ đọc vài trang rồi bỏ.

AI hiện tác động đến nhiều lĩnh vực ở cuộc sống, trong đó có dịch thuật. Dịch giả Nguyễn Tuấn Bình - chủ thương hiệu Bình Book - từng biết một đơn vị dùng AI dịch, xuất bản loạt sách ngô nghê. Đa số người trong giới nhận định AI có thể hỗ trợ dịch văn bản tin tức, tài liệu khoa học đơn giản nhưng không phù hợp khi áp dụng với tác phẩm văn học.

Tại một sự kiện hồi tháng 5 ở Hà Nội, dịch giả Lê Mạnh Thắng cho rằng với các tác phẩm văn học, AI chưa thể đạt các yếu tố dịch thuật cốt lõi tín - đạt - nhã. Tín có nghĩa nội dung phải đúng nguyên bản; Đạt là cách diễn đạt, viết câu đúng nghĩa; Nhã chỉ cái hay, ví von của bản gốc mà bản dịch phải truyền tải được. Thạc sĩ Lương Bá Hùng - giảng viên Đại học FPT - cho biết trí tuệ nhân tạo phụ thuộc vào nguồn dữ liệu lớn, với những ngôn ngữ ít người sử dụng nên gặp khó trong việc hiểu ngữ cảnh, thành ngữ.

Nhiều người trong giới đề xuất cách nhằm nâng cao chất lượng sách dịch. Anh Nguyễn Tuấn Bình cho rằng ai cũng gặp khó khăn trong khoảng 30% đầu của quá trình dịch, thời điểm cần nắm nội dung và hiểu giọng điệu người viết. "Nếu sau 30% ấy, bạn bắt nhịp được văn phong tác giả, tác phẩm sẽ thành công. Tôi từng đôi lần không dịch tiếp vì thấy không phù hợp'', dịch giả nói.

Trước khi chuyển ngữ, dịch giả Phan Xuân Loan luôn tìm hiểu bối cảnh ra đời tác phẩm nhằm chọn cách thể hiện phù hợp. Bà cũng đặt nguyên tắc bảo đảm tính chính xác, thể hiện đúng văn phong tác giả. Còn theo dịch giả Bùi Trần Ca Dao, khía cạnh khó nhất của công việc này là cách diễn đạt, chuyển cấu trúc Anh hoặc những ngôn ngữ khác sang tiếng mẹ đẻ sao cho thuần Việt.

Thảo Minh (tên thật Minh Trung) nhận định trong ngành sách, người dịch và biên tập phải đồng hành ở mọi khâu. Từ góc độ cá nhân, dịch giả quan niệm một trong những nhiệm vụ của mình là cần giảm mức công việc của biên tập, đồng nghĩa chủ động hoàn thành bản thảo ở mức tốt nhất. Vì vậy, Thảo Minh luôn đặt ra khung tiêu chuẩn là ''dịch đúng, đủ, hay'' để mang đến những ấn phẩm chất lượng.

Nhà giáo Vũ Thế Khôi cho rằng trong làng dịch sẽ có người chuyển ngữ tốt hoặc kém, song từ đầu người hiệu đính phải xác định bản thảo đạt 60-70% yêu cầu hay không. Điều này đồng nghĩa nhà xuất bản cũng cần đánh giá chất lượng bản thảo trước khi chuyển cho đội ngũ hiệu đính. Theo ông, nhằm khắc phục tình trạng tác phẩm dịch tệ cũng như ''què quặt'' tiếng Việt, mỗi nhà xuất bản cần thành lập hội đồng hiệu đính, sau đó mới tiến hành biên tập và phát hành sách.

Trong thời đại giao thoa văn hóa - công nghệ, những người làm công việc dịch thuật phải trang bị kiến thức đa văn hóa, kỹ năng công nghệ. Theo bà Suzuki Ayano, cán bộ phiên dịch của FPT Software, dịch giả không chỉ cần giỏi ngoại ngữ mà còn cần có kiến thức nền, sự nhạy cảm văn hóa, trách nhiệm và năng lực hiệu đính. Hiện nay có một số ngôn ngữ ít người dịch như Tây Ban Nha, Nga, chủ yếu được chuyển ngữ từ phiên bản tiếng Anh, Pháp. Điều này đòi hỏi người dịch cần tìm hiểu kỹ văn hóa, phong cách viết của tác giả nhằm truyền tải sát tinh thần, ngôn ngữ của tác phẩm gốc.

Ngoài ra, mức thù lao cho công việc dịch sách nên được trả xứng đáng với công sức. Tiến sĩ Hà Thanh Vân lấy dẫn chứng từ chính mình, cho biết nhận 6,69 triệu đồng với bản dịch George Washington: Nhà lập quốc Hoa Kỳ và Nhật ký thời tuổi trẻ vào tháng 6 năm ngoái, dù bà mất nhiều tháng để dịch từ Anh sang Việt, tra cứu tư liệu làm chú thích. ''Khi dịch thuật, tôi mới thấm thía nỗi vất vả và sự làm việc gần như không công của các dịch giả'', bà nói. Điều này dẫn đến trường hợp dịch giả làm thêm nghề khác để tăng thu nhập, hoặc có người không chăm chút bản thảo, chọn dịch ẩu để nhanh chóng kiếm tiền.

Trong bài tham luận của Thạc sĩ Nguyễn Minh Trang tại Ngày hội Dịch thuật 2025, cô nêu rằng nhiều nhà xuất bản áp dụng mức chi trả từ 5-7 năm trước, không theo trượt giá. Ngoài ra, dịch giả nhiều khi phải chờ vài tháng, thậm chí cả năm sau khi nộp bản chuyển ngữ mới được thanh toán, hiếm khi được ứng trước. Cô cũng nhận thấy hiện thiếu cơ chế nhuận bút theo phần trăm tái bản, bởi dịch giả chỉ được trả một lần trong khi sách có thể tái bản nhiều lần sau đó

Linh Anh