Ông Nguyễn Chương, nguyên Hiệu trưởng trường THPT chuyên Hùng Vương, tỉnh Gia Lai, nhận thấy rõ bất cập của các trường chuyên nhưng cho rằng cần giữ mô hình này và điều chỉnh nó.
Tháng 5/1993, trường THPT chuyên Hùng Vương được thành lập với tên gọi trường Phổ thông chuyên tỉnh Gia Lai. Đang là Hiệu phó trường Cao đẳng Sư phạm Gia Lai, ông Chương được giao giữ chức Phó hiệu trưởng trường Phổ thông chuyên tỉnh, sau đó làm hiệu trưởng.
Năm 1998, trường Phổ thông chuyên tỉnh Gia Lai được đổi tên thành trường THPT Hùng Vương, đổi mô hình từ trường chuyên tỉnh thành trường THPT thường nhưng có thêm khối lớp chuyên. Sau 10 năm hoạt động, UBND tỉnh Gia Lai tái lập trường THPT chuyên trên nền tảng trường Hùng Vương, đổi tên thành THPT chuyên Hùng Vương. Năm đó cũng là năm ông Chương rời ngôi trường này sang làm hiệu trưởng một trường THPT khác của tỉnh.
15 năm làm việc ở trường THPT chuyên Hùng Vương, trải qua cả hai mô hình là trường chuyên và trường có khối chuyên, ông Chương thích mô hình trường có khối chuyên hơn. Bởi nó buộc các trường chuyên không thể cắt xén chương trình phổ thông như tình trạng phổ biến trước đây và có thể giờ vẫn tồn tại.
"Giai đoạn trước, trường chuyên cắt xén chương trình là chuyện bình thường. Chẳng hạn, lớp chuyên Toán, Lý, Hóa thì được xem nhẹ Sử, Địa, Giáo dục công dân. Các môn như Công nghệ, Thể dục thậm chí dạy cho có. Còn với trường THPT có khối chuyên, việc giảng dạy trở nên toàn diện hơn", ông giải thích.
Về đầu tư cơ sở vật chất, trường chuyên được đầu tư gấp hơn 10 lần trường thường bởi khi có trường chuyên, các tỉnh tập trung nhiều cho trường này để luyện "gà nòi", lấy thành tích. Từ năm 2010, Thủ tướng phê duyệt đề án phát triển trường THPT chuyên giai đoạn 2010-2020 (đề án 959), các trường chuyên còn được đầu tư và ưu ái nhiều hơn, từ đội ngũ giáo viên, kinh phí, hội thảo.
"Trường chuyên không khác gì trường đại học thu nhỏ của phổ thông", ông Chương nói và cho rằng điều này khiến học sinh, giáo viên nhìn vào sẽ nhận ra ngay sự chênh lệch, đặc biệt khi so sánh với các trường vùng khó khăn.
Tuy có những bất cập như vậy, ông Chương cho rằng không được tư nhân hóa trường chuyên vì đây là nơi bồi dưỡng nhân tài, cần được nhà nước đầu tư. Cũng không nên bỏ trường chuyên trong lúc này. Điều quan trọng là phải điều chỉnh, quản lý như thế nào để trường chuyên tốt hơn.
Chương trình dạy và học của trường chuyên cần thay đổi chứ không phải theo hướng quá nặng nề môn chuyên và coi nhẹ các môn khác. "Chọn người giỏi là rất khó. Vậy nên hãy nuôi dưỡng những học sinh đó thành những người giỏi toàn diện, giỏi nhiều kỹ năng chứ không phải là học sinh chuyên Toán thì Văn mờ tịt", ông Chương nói. Với những học sinh được tập trung để thi cấp tỉnh, quốc gia, các em sẽ được học nhiều tiết ở môn đó hơn.
Để điều chỉnh trường chuyên, ông Chương cho rằng Bộ Giáo dục và Đào tạo phải mời chuyên gia có thực tế nghiên cứu, phân tích chứ không thể mời những người chưa dạy chuyên bao giờ để xây dựng chương trình học trong trường chuyên, từ đó tính toán lại chương trình, đội ngũ giáo viên, xây dựng khối chuyên trong trường THPT như thế nào. "Không thể ưa khối chuyên là để còn không ưa là bỏ được", ông Chương nhấn mạnh.
Học sinh trường THPT chuyên Lê Hồng Phong (TP HCM) trong một sự kiện tại trường. Ảnh: Mạnh Tùng.
TP HCM, nơi có số lượng học sinh đông nhất nhì nước, hiện có hai trường THPT chuyên là Lê Hồng Phong và Trần Đại Nghĩa. Ngoài ra, thành phố còn có bốn trường THPT có các lớp chuyên là Nguyễn Thượng Hiền, Gia Định, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Hữu Huân. Hai trường năng khiếu thuộc đại học trên địa bàn gồm Phổ thông Năng khiếu (Đại học Quốc gia TP HCM) và Trung học Thực hành (Đại học Sư phạm TP HCM).
Làm lãnh đạo ngành giáo dục TP HCM hơn 10 năm về trước, ông Nguyễn Văn Ngai (nguyên Phó giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo), cho rằng vẫn nên duy trì trường chuyên. Học sinh thời nào cũng có em học giỏi, trung bình hoặc yếu. Có những học sinh giỏi toàn diện, nhưng có em đặc biệt xuất sắc ở một lĩnh vực nào đó, do đó cần môi trường chuyên để phát triển. "Tôi không muốn nói đó là những nhân tài, kiệt xuất mà là có tài năng, cần ươm mầm để sau này giúp ích cho xã hội. Ở một ngôi trường chuyên, các em sẽ có những điều kiện đó", ông nói.
Trường chuyên tất nhiên được ưu tiên phát triển về cả nhân sự, tài chính cũng như chương trình giảng dạy. Tuy nhiên, nhu cầu học trường chuyên và việc duy trì, phát triển trường chuyên cần được xem lại. Nếu như 15 năm trước, thành phố phải mở hệ chuyên ở các trường THPT thường thì nay đã thu hẹp. Ba năm trước, thành phố dừng tuyển sinh các lớp chuyên tại ba trường ngoại thành là THPT Nguyễn Hữu Cầu, Củ Chi và Trung Phú do không tuyển đủ chỉ tiêu.
"Cần đánh giá tổng quan hệ thống trường chuyên để sắp xếp, quy hoạch lại quy mô, phát triển trường chuyên theo hướng chuyên sâu, chọn lọc những em xuất sắc", ông Ngai nói. Không chỉ ở TP HCM, ông Ngai cũng cho rằng các tỉnh thành không nhất thiết phải duy trì 1-2 trường chuyên.
Ở góc nhìn khác, thầy Huỳnh Thanh Phú, Hiệu trưởng trường THPT Nguyễn Du (TP HCM) cho rằng có hiện tượng "lạm phát" trường chuyên trên cả nước. Hầu hết tỉnh, thành đều có một trường chuyên, những thành phố lớn có 2-3 trường. Song hiệu quả, triết lý giáo dục trường chuyên đang đi đúng đường ray hay không là chuyện đáng bàn. Bởi thực tế ở nhiều trường chuyên hiện nay dạy học theo kiểu "luyện gà", tham gia các kỳ thi học sinh giỏi để săn thành tích về cho trường.
Theo thầy Phú, cần rà soát tổng thể hệ thống trường chuyên và công khai cho xã hội những vấn đề về chất lượng, đào tạo và đóng góp. Thứ nhất, chưa có thống kê toàn diện nhưng theo quan sát, học sinh trường chuyên phần lớn có xuất thân từ con nhà khá giả. Các em được tạo những điều kiện tốt nhất cho việc học từ bé, ôn tập các lớp luyện thi. "Bao nhiêu em trong trường chuyên là con nhà nghèo vượt khó học giỏi? Con số này theo tôi có ý nghĩa quan trọng. Nó nói lên một điều rằng, nếu gia cảnh các em học chuyên khá giả thì phụ huynh nên đóng góp nhiều hơn, giảm bớt các khoản đầu tư từ nhà nước", thầy Phú nói.
Thứ hai, cần thống kê tỷ lệ học sinh trường chuyên đạt thủ khoa đại học top trên, giải quốc tế so với các trường THPT thường. Hiện, đa số học sinh trường chuyên chọn con đường du học nên cần thống kê cả số lượng các em tốt nghiệp trở về nước phục vụ. Những con số này nói lên chất lượng của trường chuyên cũng như đóng góp cho cộng đồng. Nếu không quá vượt trội so với trường THPT thường thì không nên duy trì hệ thống trường chuyên dày đặc như hiện nay.
Thứ ba, chất lượng giáo viên của trường chuyên có hơn trường thường hay không cũng cần được khảo sát. "Theo tôi, giáo viên trường chuyên phải chuẩn hóa 100% thạc sĩ và có tỷ lệ lớn là tiến sĩ", thầy Phú nói và cho rằng trường chuyên phải là nơi phát hiện, bồi dưỡng những học sinh có tài năng, năng khiếu đặc biệt để các em có thành công rực rỡ trong lĩnh vực đó, đóng góp cho xã hội. Theo triết lý đó, chuyên không chỉ là Toán, Lý, Hóa, Tin như hiện nay mà phải mở rộng ra theo lĩnh vực, gồm Khoa học tự nhiên, Xã hội nhân văn, Nghệ thuật, Thể dục thể thao. Do đó, đầu vào trường chuyên phải thực sự là những em xuất sắc.
Trường chuyên không đặt nặng số lượng đầu vào mà phải đặt vấn đề chất lượng. Vì thế, ông Phú phản đối việc tuyển lớp thường trong trường chuyên cũng như mở lớp chuyên trong trường THPT thường. "Một địa phương lớn như TP HCM chỉ cần 2-3 trường chuyên là đủ. Các địa phương khác, không cần tỉnh nào cũng có mà nên đặt trường chuyên theo khu vực. Chẳng hạn Cần Thơ có một trường cho các tỉnh Tây Nam Bộ, ở Huế một trường cho các tỉnh Bắc Trung Bộ", ông Phú đề xuất.
Ngoài ra, thầy Phú cũng ủng hộ phương án xã hội hóa trường chuyên bởi đây cũng là chủ trương chung của ngành giáo dục. Nhà nước không thể đổ quá nhiều tiền của phục vụ lợi ích cho một nhóm nhỏ. Ngân sách cần thiết cho nhiều việc lớn hơn. Phụ huynh muốn con mình được học trong một môi trường tốt, chất lượng thì cần phải đầu tư nhiều hơn.
Thành lập ngày 14/9/1945, khối chuyên Toán A0, trường THPT chuyên Khoa học tự nhiên (Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) mở đầu cho lịch sử giáo dục chuyên ở Việt Nam. Năm 1993, khối được giao thêm đào tạo học sinh năng khiếu về Tin học và đổi tên thành khối phổ thông chuyên Toán - Tin. Sau đó, khối chuyên Lý, Hóa, Sinh lần lượt ra đời. Năm 2010, trường THPT chuyên Khoa học tự nhiên được thành lập trên cơ sở thống nhất các bộ môn THPT chuyên.
Ở khối trường THPT chuyên tỉnh, trường THPT chuyên Nguyễn Huệ có khối chuyên sớm nhất. Tháng 10/1965, Sở Giáo dục Hà Sơn Bình (Hà Tây cũ) giao cho trường Nguyễn Huệ đào tạo học sinh năng khiếu Toán. Hệ chuyên Toán ra đời từ đó, làm đà cho các hệ chuyên của trường sau này.
Đến năm học 2018-2019, cả nước có 76 trường chuyên, trong đó 71 trường thuộc Sở Giáo dục và Đào tạo, 5 trường thuộc cơ sở giáo dục đại học, ngoài ra còn có lớp chuyên thuộc các trường. Một số tỉnh thành có nhiều hơn một trường chuyên như Hà Nội, TP HCM, An Giang, Bình Định, Bình Phước, Đồng Tháp, Lâm Đồng, Quảng Nam.
Mạnh Tùng - Dương Tâm