Hội thảo diễn ra ngày 18/8 ở Hà Nội, do Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật trung ương tổ chức, dịp kỷ niệm 80 năm tập thơ ra đời, tính từ ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh hoàn thiện bài thơ cuối năm 1943.
Hơn 30 nhà nghiên cứu đã đóng góp tham luận, làm rõ các vấn đề như: Hoàn cảnh ra đời, giá trị nhân văn của tập thơ, chất thép và niềm lạc quan cách mạng của người chiến sĩ cộng sản trong cảnh lao tù, quá trình chuyển ngữ Nhật ký trong tù từ tiếng Hán sang tiếng Việt, một số bản dịch ra các ngôn ngữ, việc dạy và học tác phẩm trong chương trình phổ thông.
Ông Nguyễn Trọng Nghĩa, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương, tại hội thảo. Ảnh: Ban tổ chức cung cấp
Phát biểu khai mạc, ông Nguyễn Trọng Nghĩa, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương điểm lại một số dấu mốc quan trọng của tập sách. Tập thơ tên gốc chữ Hán là Ngục trung nhật ký, gồm 133 bài, được Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng tác trong thời gian bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam ở Quảng Tây (Trung Quốc), từ tháng 8/1942 đến 9/1943. Tác phẩm được dịch ra tiếng Việt lần đầu năm 1960. Đến nay, Nhật ký trong tù đã được dịch ra gần 40 thứ tiếng, trong đó có tiếng Anh, Pháp, Hàn Quốc.
Ông Nguyễn Trọng Nghĩa đánh giá tác phẩm có số phận, đời sống đặc biệt, giá trị nghệ thuật độc đáo, góp phần làm phong phú thêm di sản văn hóa, tinh thần của dân tộc, đồng thời khẳng định nhân cách, ý chí cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Vì thế, ngày 1/10/2012, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định tôn vinh tập thơ là Bảo vật quốc gia.
Các nhà nghiên cứu khẳng định tư tưởng chủ đạo của Nhật ký trong tù là nỗi thống khổ của con người khi bị mất tự do và niềm khao khát tự do đến cháy bỏng. Theo Giáo sư, Tiến sĩ Trần Đăng Suyền, hai tiếng "tự do" nhiều lần trở đi trở lại trong suốt tập thơ, trở thành tín hiệu thẩm mỹ, với những câu thơ như: "Trên đời nghìn vạn điều cay đắng/ Cay đắng chi bằng mất tự do" (Cảnh binh khiêng lợn cùng đi); "Vừa ngâm vừa đợi đến ngày tự do (Đêm không ngủ) hay "Hai giờ ngục mở thông hơi/ Tù nhân ngẩng mặt ngắm trời tự do" (Quá trưa).
Đó không chỉ là nỗi đau cá nhân mà còn là nỗi buồn của một con người mang chí lớn, khao khát giành tự do cho dân tộc, nhưng phải sống trong cảnh tù đày. Trong bài Buồn bực, tác giả viết: "Tráng sĩ đua nhau ra mặt trận/ Hoàn cầu bốc lửa rực trời xanh/ Trong ngục người nhàn nhàn quá đỗi/ Chí cao mà chẳng đáng đồng chinh".
Cuốn "Nhật ký trong tù", bản dịch của Quách Tấn. Ảnh: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật
Giáo sư Phong Lê nhận định Nhật ký trong tù là bức chân dung tự họa của Chủ tịch Hồ Chí Minh - một thi sĩ cách mạng. Trong hoàn cảnh không thể hoạt động, người chiến sĩ đã thể hiện tư tưởng, tinh thần trong những vần thơ. Trong bài Cảm tưởng đọc Thiên gia thi, người viết: "Nay ở trong thơ nên có thép/ Nhà thơ cũng phải biết xung phong".
Theo bà Nguyễn Thu Hiền - Giảng viên Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn, Nhật ký trong tù được xuất bản ở Trung Quốc năm 1960, với khoảng 100 bài. Năm 1992, ấn bản trọn vẹn 133 bài thơ được công bố với người đọc nước này. Các bài phân tích tập thơ được in trên báo, tạp chí từ năm 1980, trở đi trở lại vào các dịp kỷ niệm tròn năm sinh, năm mất của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Với độc giả phương Tây, Nhật ký trong tù có bản dịch tiếng Nga (1961), Pháp (1963), Phần Lan (1969), Đan Mạch (1970), Anh (1972), Đức (2020), Tây Ban Nha (2003).
Hà Thu