Sinh năm 1937 tại Hà Tây cũ, nay là Hà Nội, cuộc đời ông Vũ Khoan gắn liền với ngành ngoại giao. Chính ông từng viết: "Tôi lăn lộn trong ngành ngoại giao 45 năm, từ 1955 đến 2000. Nếu kể cả thời gian sang Bộ Thương mại (một phần cũng làm ngoại giao kinh tế) và tham gia lãnh đạo Đảng, Nhà nước (phụ trách công tác đối ngoại) thì trọn cả đời làm ngoại giao".
Nhà ngoại giao xuất sắc
Năm 1954, khi chưa học xong lớp 7, ông Vũ Khoan được cử sang Liên Xô học tiếng Nga. Học được 9 tháng, ông ra Đại sứ quán làm phiên dịch. Đến năm 1964, khi đang học Đại học Quan hệ quốc tế Moskva (MGIMO), chưa kịp tốt nghiệp, ông được điều về nước.
Bắt đầu sự nghiệp ở phòng phiên dịch Bộ Ngoại giao, dịch cho lãnh đạo bộ, các vụ, phục vụ các đoàn, ông luôn tâm niệm nghề này rất quan trọng. Phiên dịch viên là cầu nối với các nước. "Nếu cái cầu ấy ọp ẹp, bấp bênh, ván lát rơi ra thì quan hệ quốc tế có thể thụt chân chứ chẳng chơi. Cái cầu ấy mà vững chắc, qua lại thông thoáng thì sự giao lưu giữa các dân tộc tốt đẹp hơn", ông từng viết.
Theo đại sứ Vũ Hồ, con trai ông Vũ Khoan, nghề ngoại giao đặc thù và nhiều thách thức, cha ông đã tìm được điểm hài hòa giữa các tầng quan hệ là quốc gia, khu vực, quốc tế. "Đây là đóng góp lớn của cụ, nhất là trong bối cảnh quốc tế phức tạp, đầy mâu thuẫn lợi ích. Cụ có tầm nhìn đối ngoại sâu rộng, luôn đặt mục đích cao nhất là mang lại lợi ích cho đất nước", đại sứ Vũ Hồ nói.
Nguyên phó thủ tướng Vũ Khoan. Ảnh: VGP
Những cuộc đàm phán lớn của Việt Nam như hiệp định Paris, gia nhập ASEAN, BTA, WTO... đều có dấu ấn của ông. "Những cuộc đàm phán đó đều rất khó khăn. Ông Vũ Khoan với tư tưởng cởi mở đã góp phần xử lý thành công các vấn đề phức tạp, đưa Việt Nam hội nhập sâu rộng vào cộng đồng quốc tế", nguyên đại sứ Việt Nam tại các nước Trung Đông Nguyễn Quang Khai nói.
Tài ngoại giao của ông Vũ Khoan còn thể hiện qua cách nói thẳng thắn nhưng hài hước ở nhiều cuộc họp báo. Trong sách Vài ngón nghề ngoại giao, ông kể tại một cuộc họp, có phóng viên hỏi tại sao Việt Nam cứ nuôi dưỡng những doanh nghiệp thua lỗ? Ông trả lời: "Chúng tôi đang chăm chú theo dõi vụ Tập đoàn điện Enron ở Mỹ sẽ được xử lý thế nào để rút kinh nghiệm" (lúc ấy đang nổ ra scandal liên quan tới thua lỗ của doanh nghiệp này).
Lần khác phóng viên nước ngoài hỏi khiêu khích về nhân quyền, dân chủ ở Việt Nam, ông Khoan trả lời: "Dân tộc nào trên thế giới cũng uống rượu. Đó là giá trị chung. Nhưng người Mỹ hay uống Gin, người Anh lại thích Whisky, người Pháp suốt ngày uống rượu vang, người Nhật hay nhâm nhi Sake, người Nga chỉ ưa Vodka, người Trung Quốc coi Mao đài là quốc tửu, còn người Việt Nam chúng tôi lại thích cái gọi là quốc lủi. Vấn đề nhân quyền, dân chủ cũng vậy thôi".
Thúc đẩy hội nhập quốc tế
Sau năm 1975, Việt Nam bước ra khỏi chiến tranh với khó khăn chồng chất, bị cấm vận kinh tế. Khi đó Phòng Công nghiệp và Thương mại Việt Nam (VCCI) đóng vai trò là cầu nối thiết lập những mối quan hệ đầu tiên để Việt Nam mở cửa với thị trường thế giới. Đến năm 1982, tập đoàn Samsung bắt đầu tìm hiểu để vào Việt Nam. Được hỏi ý kiến, ông Vũ Khoan ủng hộ ngay. Nhiều tập đoàn lớn của Hàn Quốc sau đó đã xuất hiện và đầu tư tại Việt Nam.
"Những mối quan hệ của thời kỳ đầu manh nha mở cửa đều có dấu ấn của nguyên Phó thủ tướng Vũ Khoan, khi đó công tác tại Bộ Ngoại giao", chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan kể. Ông thường nói Việt Nam phải ra biển lớn, muốn ra biển lớn thì phải mạnh, hiểu luật chơi quốc tế, biết mình, biết người.
Ông Vũ Khoan đề cao quan điểm lấy lợi ích kinh tế làm điểm chung giữa các bên để gác lại quá khứ, hướng tới tương lai. "Ông nhìn thấy rõ tiềm năng lợi ích kinh tế khi hợp tác với từng nước chứ không chỉ dùng thương mại làm kênh phụ để thiết lập quan hệ ngoại giao. Ông đã chứng minh lợi ích kinh tế để thuyết phục cả những người chưa đồng thuận phía Việt Nam và đối tác", bà Lan nói.
Năm 2000, khi làm Bộ trưởng Thương mại, nhiệm vụ quan trọng đầu tiên ông Vũ Khoan được giao là hoàn tất đàm phán để ký kết Hiệp định thương mại Việt Nam - Mỹ (BTA). Bà Lan kể cuối năm 2001, cùng đoàn Việt Nam sang Mỹ ký kết các văn bản để hoàn tất hiệp định BTA, trong tiệc chiêu đãi ở Washington, Bộ trưởng Thương mại Vũ Khoan được mời lên phát biểu.
Ông bước lên, cười rất tươi và dí dỏm kể: "Đêm qua tôi có một giấc mơ. Tôi mơ thấy các bạn Mỹ ở đây hôm nay sẽ mặc áo sơ mi may tại Việt Nam, ăn món tôm xuất khẩu từ Việt Nam sang, uống cafe, trà ngon từ Việt Nam". Cả khán phòng ngạc nhiên, thích thú rồi vỗ tay tán thưởng. Những người bạn Mỹ vui vẻ đáp lại "giấc mơ ấy chắc chắn sẽ nhanh chóng thành hiện thực".
Việt Nam nộp đơn xin gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO) từ năm 1995, trải qua quá trình đàm phán cam go. Khi làm Bộ trưởng Thương mại và Phó thủ tướng từ năm 2002, ông Vũ Khoan coi gia nhập WTO là nhiệm vụ trọng tâm. Tuy nhiên, đến cuối năm 2005, Việt Nam vẫn chưa được vào WTO khiến nhiều người lo lắng, cho rằng chiến thuật đàm phán sai lầm.
Bên hành lang Quốc hội khi đó, Phó thủ tướng Vũ Khoan cho biết Việt Nam cố gắng tối đa nhưng không phải bằng mọi giá để vào WTO. Việt Nam không thể chấp nhận những việc không làm được và những điều có khả năng làm đổ vỡ nền kinh tế, chỉ chấp nhận những cam kết có thể thực thi. "Đàm phán với một nước đã mỏi mệt, với 28 nước càng không dễ. Khi mình muốn đàm phán thì anh này bận, anh kia lại bảo tôi không có thì giờ", ông kể.
Năm 2006, sau nhiều nỗ lực không ngừng nghỉ để hoàn thành khối lượng công việc khổng lồ, Việt Nam hoàn tất đàm phán gia nhập WTO, mở cánh cổng lớn để hội nhập với thế giới.
Bộ trưởng Thương mại Vũ Khoan (bìa phải) và Đại diện thương mại Mỹ Charlene Barshefsky ký Hiệp định thương mại Việt Nam - Mỹ, tại thủ đô Washington D.C ngày 13/7/2000. Ảnh: TTXVN
Cùng với việc thúc đẩy hợp tác quốc tế, ông Vũ Khoan còn nỗ lực sửa đổi hệ thống luật pháp trong nước về kinh tế, thương mại theo các tiêu chuẩn của WTO. Nếu như giai đoạn trước, mỗi năm Quốc hội chỉ thông qua được 5-6 dự án luật, thì đến 2002-2005 mỗi năm thông qua hoặc sửa đổi 20-25 luật.
Những năm tháng cuối đời, nguyên Phó thủ tướng vẫn đau đáu với thời cuộc. Trong bài viết trên VnExpress tháng 5/2020, ông chia sẻ quan điểm về trọng dụng người tài, nhấn mạnh "nhân tài phải có hoài bão, phải dấn thân, ham mê học hỏi, tìm tòi, sáng tạo, sống lương thiện chứ không nên chỉ đòi hỏi một chiều ở xã hội. Ai cũng thế thì lấy đâu ra nhân tài để làm cho đất nước giàu mạnh, từ đó có khả năng đãi ngộ xứng đáng nhân tài?".
Nguyên Phó thủ tướng Vũ Khoan từ trần lúc 7h05 ngày 21/6 tại Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, Hà Nội, hưởng thọ 86 tuổi.
Lễ tang ông Vũ Khoan được tổ chức theo nghi thức Nhà nước. Ban Bí thư Trung ương Đảng lập Ban lễ tang Nhà nước gồm 26 người, do Phó thủ tướng Lê Minh Khái làm trưởng ban.
Linh cữu nguyên Phó thủ tướng Vũ Khoan quàn tại Nhà tang lễ quốc gia, số 5 Trần Thánh Tông, Hà Nội. Lễ viếng từ 8h; lễ truy điệu từ 13h30 ngày 27/6. Ông Vũ Khoan sẽ yên nghỉ tại nghĩa trang Mai Dịch, Hà Nội.