Kasani, 42 tuổi, nói qua loa phóng thanh khi đi bộ qua Glen Norah, thị trấn ở Harare, thủ đô Zimbawe, trong cái nóng oi ả của tháng 11.
"Hãy mang tới mọi tờ tiền cũ rách. Hôm nay tôi thu mua tỷ giá tốt đây. Không còn ai trả giá cao hơn tôi đâu", Kasani nói to.
Một người phụ nữ mang tờ 20 USD rách tới đưa Kasani. Ông kiểm tra và trả lại 15 USD. Tại đất nước lạm phát phi mã như Zimbabwe, nơi đồng đôla Mỹ thiếu hụt, nghề buôn tiền rách đang giúp nhiều người kiếm sống.
"Đa phần khách hàng đều sốc khi tôi thực sự mua những tờ tiền như thế. Họ yêu quý tôi vì thế", Kasani nói, khoe số tiền rách bẩn sẽ bị từ chối trong siêu thị hay cửa hàng.
Người buôn tiền trao đổi đồng đôla Mỹ tại khu chợ ở Glen Norah, thủ đô Harare, vào tháng này. Ảnh: Nyasha Chingono
Người dân Zimbabwe luôn nghi ngờ ngân hàng và thích tự giữ tiền hơn. Trong các cuộc khủng hoảng trước, siêu lạm phát đã quét sạch hàng triệu đồng tiền tiết kiệm. Giờ đây, đồng đôla Mỹ đang khan hiếm vì chúng hỏng nhanh hơn số tiền được đưa ra lưu thông bên ngoài để thay thế.
Thiếu tiền mặt khiến chính phủ yêu cầu ngân hàng và các nhà bán lẻ không được phép từ chối đồng đôla Mỹ cũ hoặc sờn, nhưng nhiều người không tuân thủ. Thiếu xuất khẩu hàng hóa nghĩa là thiếu tiền mới đưa vào lưu hành và người dân Zimbabwe đang tái sử dụng các đồng tiền ngày càng cũ nát. Người buôn tiền sẽ cố "mông má" tờ tiền hoặc bán chúng cho người khác, những người hối lộ hoặc thuyết phục cán bộ ngân hàng cho phép đổi tiền với số lượng lớn.
"Chúng tôi mua tiền cũ với giá gần một nửa giá trị ban đầu, tùy thuộc độ cũ nát. Khi mang đến ngân hàng đổi, chúng tôi sẽ được trả lại bằng tờ tiền mới ngang mệnh giá", Kasani nói. Nghề này giúp ông nuôi nấng 4 đứa con sau khi mất việc trong nhà máy hai năm trước.
"Công việc thật hấp dẫn. Tôi thực sự kiếm được chút của cải nhờ nghề này. Tôi là một trong những người đầu tiên mua tiền cũ nát ở Banket, phía bắc Harare và khu vực xung quanh. Giờ chỉ có vấn đề là ai cũng buôn tiền, nên có lẽ tôi phải chuyển qua thứ khác", ông nói.
Zimbabwe từng ngừng sử dụng đồng đôla Zimbabwe sau khi nó mất ổn định vì lạm phát kéo dài. Nó đã được sử dụng lại vào năm 2019 bất chấp cảnh báo từ các nhà kinh tế rằng đất nước không đủ dự trữ ngoại hối để duy trì. Thời điểm ấy, giao dịch bằng đồng đôla Mỹ bị cấm nhưng tình trạng thiếu tiền mặt đe dọa các ngành nghề kinh doanh, buộc chính phủ năm ngoái cho phép tái sử dụng đồng đôla Mỹ.
Tình trạng khan hiếm đồng đôla Mỹ mệnh giá nhỏ dẫn tới bùng nổ các tay buôn tiền giấy cũ nát. Ở trung tâm Harare, Munengami, 36 tuổi, đảo mắt nhìn quanh để cố tránh những cảnh sát mặc thường phục đi tuần tại một số khu vực buôn tiền trái phép phổ biến.
Cảnh sát đã phát động chiến dịch loại bỏ các điểm đổi tiền chui. Chính phủ đổ lỗi cho những người buôn tiền vì làm giảm giá trị đồng đôla Zimbabwe. Trong khi đó, những người buôn tiền nói rằng họ là "con dê tế thần" cho sự quản lý kinh tế yếu kém của chính phủ.
"Họ thừa hiểu chúng tôi không phải là nguồn gốc vấn đề. Chúng tôi không có quyền tăng tỷ giá hối đoái", Munengami nói.
Phó tổng thống Zimbabwe Constantino Chiwenga cảnh báo chính quyền sẽ thực thi các biện pháp cứng rắn với những người buôn tiền như thành lập đơn vị tình báo để phát hiện "những kẻ phá hoại và lừa đảo".
Khi đồng đôla Zimbabwe tiếp tục đi vào "vòng xoáy tử thần" mất giá so với đồng đôla Mỹ, các nhà kinh tế kêu gọi chính phủ sử dụng đôla Mỹ làm đồng tiền giao dịch duy nhất nhưng Bộ trưởng Tài chính Mthuli Ncube bác bỏ.
"Chúng ta không thể chỉ dùng đồng đôla Mỹ làm đồng tiền tệ chính thức. Các bạn từng trải qua thời kỳ đó, từng phải xếp hàng dài dằng dặc ở ngân hàng, từng chứng kiến thâm hụt ngoại tệ và lạm phát. Tất cả là do đồng đôla Mỹ", ông nói. "Chỉ dùng đôla Mỹ không phải là ý hay mà là hành động tự sát".
Nhà kinh tế học Clemence Machadu nhận định trấn áp các hoạt động giao dịch tiền chui là vô ích.
"Chính phủ đang 'chữa cháy', điều này giải thích tại sao chúng ta không thấy nhiều thay đổi. Chúng ta nên giải quyết nguyên nhân gốc rễ bắt nguồn từ nguồn cung, chứ không phải triệu chứng", Machadu nói.
Theo cơ quan thống kê quốc gia Zimbabwe, lạm phát đã giảm từ 840% vào tháng 7 năm ngoái xuống 50% vào tháng 8 năm nay, nhưng lại tăng lên 54% vào tháng 10.
Một người làm nghề đổi tiền đang đếm tiền ở Harare. Ảnh: AP
Munengami cẩn thận dán keo lên tờ 20 USD, giải thích cách mình kiếm sống.
"Tôi là giáo viên. Cái ngày tôi đổi lương sang đôla Mỹ và nhận về 50 USD, tôi nhận ra còn theo nghiệp giảng dạy thì không có tương lai", Munengami nói.
"Tôi mua tiền rách bán lại cho khách, kiếm lời tốt hơn giao dịch ngoại hối vì tôi định giá được. Tôi bán những tờ tiền này cho các cửa hàng và người làm ăn, kiếm lời 30%".
Cách Munengami vài mét là Amina Banda, 34 tuổi, địu con sau lưng, đang giao dịch với một người đàn ông bên trong ôtô.
"Tôi luôn lo lắng bị cảnh sát bắt nhưng đây là cách chúng tôi hoạt động trên đường phố. Tôi không tin ai nên mỗi khi giao dịch, tôi đều giữ khoảng cách an toàn để kịp thoát thân. Có lúc cảnh sát mặc thường phục ngụy trang tới để bắt chúng tôi", cô nói. "Tôi còn cả một gia đình phải nuôi nên vẫn phải theo nghề này".
Hồng Hạnh (Theo Guardian)