Tên sách: Ngày cuối trong đời Socrates
Tác giả: Plato
Dịch giả: Đỗ Khánh Hoan
NXB Thế giới
Socrates (chưa rõ năm sinh, mất năm 399 TCN) là một triết gia vĩ đại, nhà tư tưởng, văn hóa lỗi lạc của nhân loại. Đóng góp quan trọng nhất của ông là phương pháp truy vấn biện chứng, hay còn được gọi là “phương pháp Socrates”. Ngoài 70 tuổi, ông bị Hội đồng Thành quốc Athens kết tội tử hình vì cho rằng đã hủ hóa thanh niên, coi thường thần linh mà thành quốc tin tưởng.
Socrates điềm nhiên uống thuốc độc để đi vào cõi bất tử của tư tưởng. Trước cái chết đó, có bốn người đã viết về ông: Xenophon với con mắt sử gia chân thực, Aristophanes với tầm nhìn kịch gia hài hước, Plato dưới góc nhìn nhân chứng hiện thực và Aristote với cảm nghĩ triết gia khai phóng. Thời sau, nhiều nhà văn đã viết về cái chết của Socrates.
Sách Ngày cuối trong đời Socrates.
Plato vừa là học trò xuất sắc của Socrates, vừa là nhân chứng đã viết Ngày cuối trong đời Socrates. Cuốn sách tập hợp bốn cuộc đối thoại, ghi lại thời khắc cuối đời Socrates và những lời biện giải đanh thép của ông.
Euthyphro - phần đầu trong sách, dựng chân dung Socrates như một thầy giáo qua nghệ thuật biện chứng. Ông tìm cách đánh thức, khuyến khích con người từ bỏ trạng thái tin tưởng vào ý niệm hoang dã, mù mờ, thôi thúc tìm hiểu, nhận định bằng phê phán chủ quan với vấn đề đạo đức.
Trong phần Apologia (Biện giải), Socrates dùng những lời biện luận, lý giải đanh thép cho mình. Ông thẳng thắn nói ông là ruồi trâu được phái tới đánh thức dân Athens rời bỏ giấc ngủ giáo điều, đồng thời khuyến khích họ suy ngẫm về mục đích sống ở đời. Qua lời lẽ có thể thấy Socrates nhìn đời theo lẽ giản đơn, thực tiễn.
Đoạn Cristo kể lại việc Socrates đang ở tù, chờ thụ án. Người bạn già Cristo do yêu mến, quý trọng mà thực hiện một kế hoạch vượt ngục, chuẩn bị đầy đủ một cuộc sống sung túc cho Socrates ở miền đất khác. Nhưng vị hiền triết đã từ chối bỏ trốn. Ông thừa nhận mình có ràng buộc với thành quốc. Lý lẽ Socrates đưa ra để từ chối đã khiến ông trở thành tấm gương sáng về đạo đức. Ông cho rằng nếu muốn sống vài năm nữa là kéo lê cuộc đời vô ích, vô nghĩa; và nếu bỏ trốn thì chính là từ bỏ địa vị làm người trên trần gian, đó còn là hành vi bất trung, bất chính.
Đối thoại cuối cùng - Phaedo - là những giờ phút cuối trong đời Socrates, ông gặp gỡ thân hữu và bàn luận về trạng thái linh hồn bất tử. Trong phần này, hình ảnh Socrates mờ dịu, cuốn hút vì gần cõi chết, nhường chỗ cho mầm mống tư tưởng của ông phát triển thành tư tưởng của Plato.
Qua bốn đối thoại, Plato đã nhắc lại phần nào vụ án lịch sử, xây dựng hình ảnh một triết gia sống chết vì triết học. Ngày cuối trong đời Socrates còn để lại những tư tưởng vĩ đại, nhân cách, đạo đức lớn cho hậu thế.
Hiền Đỗ