Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội.
Có hai loại bảo hiểm xã hội bao gồm: bảo hiểm xã hội bắt buộc và bảo hiểm xã hội tự nguyện.
Bảo hiểm xã hội bắt buộc: Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động phải tham gia.
Điều 24 Luật Bảo hiểm xã hội 2014 quy định về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc bao gồm:
a) Người làm việc theo hợp đồng lao động không xác định thời hạn, hợp đồng lao động xác định thời hạn, hợp đồng lao động theo mùa vụ hoặc theo một công việc nhất định có thời hạn từ đủ 3 tháng đến dưới 12 tháng, kể cả hợp đồng lao động được ký kết giữa người sử dụng lao động với người đại diện theo pháp luật của người dưới 15 tuổi theo quy định của pháp luật về lao động;
b) Người làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn từ đủ 1 tháng đến dưới 3 tháng;
c) Cán bộ, công chức, viên chức;
d) Công nhân quốc phòng, công nhân công an, người làm công tác khác trong tổ chức cơ yếu;
đ) Sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn kỹ thuật công an nhân dân; người làm công tác cơ yếu hưởng lương như đối với quân nhân;
e) Hạ sĩ quan, chiến sĩ quân đội nhân dân; hạ sĩ quan, chiến sĩ công an nhân dân phục vụ có thời hạn; học viên quân đội, công an, cơ yếu đang theo học được hưởng sinh hoạt phí;
g) Người đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng quy định tại Luật người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng;
h) Người quản lý doanh nghiệp, người quản lý điều hành hợp tác xã có hưởng tiền lương;
i) Người hoạt động không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn.
Khi đóng BHXH bắt buộc, người lao động sẽ được hưởng 5 chế độ cơ bản, cụ thể: ốm đau; thai sản; tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; hưu trí; tử tuất.
Mức đóng hàng tháng của loại hình BHXH này được quy định tại Điều 85 Luật Bảo hiểm xã hội như sau:
- Người lao động đóng 9% mức lương đóng BHXH vào Quỹ BHXH và Quỹ bảo hiểm thất nghiệp.
- Người sử dụng lao động đóng 18,5% mức lương đóng BHXH vào Quỹ BHXH và Quỹ bảo hiểm thất nghiệp.
Hiện có 4 phương thức đóng BHXH bắt buộc bao gồm: 3 tháng, 6 tháng, 12 tháng và đóng trước một lần theo thời hạn ghi trong hợp đồng đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài.
Về bảo hiểm xã hội tự nguyện:
Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình bảo hiểm mà người tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình.
Theo khoản 4 Điều 2 Luật Bảo hiểm xã hội 2014 về đối tượng tham gia BHXH tự nguyện: "Công dân Việt Nam từ đủ 15 tuổi trở lên và không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc thì đều có thể tham gia BHXH tự nguyện".
Người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng 2 chế độ là hưu trí và tử tuất. So với chế độ BHXH bắt buộc, người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng ít quyền lợi hơn.
Mức đóng hàng tháng của BHXH tự nguyện là 22% mức thu nhập tháng do người lao động lựa chọn, tối đa không quá 20% mức lương cơ sở và được lựa chọn một trong các phương thức đóng sau: hàng tháng, 3 tháng, 6 tháng, 12 tháng, một lần cho nhiều năm về sau với mức thấp hơn mức đóng hàng tháng hoặc một lần cho những năm còn thiếu với mức cao hơn mức đóng hàng tháng.
Như vậy, tùy thuộc vào nguyện vọng và hoàn cảnh cụ thể, bạn có thể cân nhắc để lựa chọn loại BHXH phù hợp.
Vì bạn không thuộc đối tượng được tham gia BHXH bắt buộc, nếu không đi làm mà gửi đóng BHXH bắt buộc để được hưởng lợi thì cả bạn và người sử dụng lao động cho bạn đóng nhờ đều sẽ vi phạm pháp luật và có thể bị xử phạt vi phạm hành chính.
Theo Điều 39 Nghị định 12/2022/NĐ-CP ngày 17/1/2022 quy định về xử phạt hành chính đối với cách hành vi vi phạm pháp luật trong việc đóng BHXH như việc xử phạt hành chính được quy định như sau:
- Đối với người lao động: Phạt tiền 500.000-1.000.000 đồng với người lao động có hành vi thỏa thuận với người sử dụng lao động không tham gia BHXH bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp, tham gia không đúng đối tượng hoặc tham gia không đúng mức quy định.
- Đối với người sử dụng lao động là cá nhân: Phạt tiền 5-10 triệu đồng với người sử dụng lao động có hành vi không cung cấp chính xác, đầy đủ, kịp thời thông tin, tài liệu liên quan đến việc đóng, hưởng BHXH bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp theo yêu cầu của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, cơ quan BHXH (đối với tổ chức vi phạm thì mức phạt tiền gấp 2 lần so với mức phạt tiền của người sử dụng lao động là cá nhân vi phạm theo Điều 6 Nghị định 12/2022/NĐ-CP).
Luật sư Phạm Quốc Bảo
Công ty Luật Bảo Ngọc, Hà Nội