Một trong những vấn đề tranh cãi chủ yếu giữa Mỹ và Trung Quốc trong chiến tranh thương mại là cáo buộc Bắc Kinh ép các doanh nghiệp nước ngoài chuyển giao công nghệ. Công ty nước ngoài muốn kinh doanh tại Trung Quốc sẽ phải chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm. Việc này có thể đạt được một cách đơn giản thông qua yêu cầu liên doanh với doanh nghiệp trong nước, hoặc qua các biện pháp phức tạp hơn, như thanh tra nhiều lần.
Chính phủ Trung Quốc vẫn luôn phủ nhận cáo buộc trên, khẳng định điều này không có cơ sở. Họ cho biết sự hợp tác giữa các công ty là tự nguyện và dựa trên nguyên tắc thị trường.
Cáo buộc của Mỹ
Chủ tịch Trung Quốc - Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ - Donald Trump. Ảnh: Bloomberg
Trước khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) năm 2001, chuyển giao công nghệ là điều kiện để vào thị trường này. Khi đó, quá trình này cũng không phức tạp. Ví dụ như việc các nhà máy bỏ dần máy may kiểu cũ.
Dù vậy, Hội đồng Kinh doanh Mỹ - Trung Quốc và nhiều tổ chức khác cho biết đến nay, hoạt động này vẫn còn tiếp tục, dù việc này vi phạm các quy định của WTO. Hệ thống phê duyệt đầu tư nước ngoài của Trung Quốc yêu cầu các công ty lập liên doanh với đối tác Trung Quốc để được cấp phép hoạt động. Một điều khoản của thỏa thuận là công ty nước ngoài phải chia sẻ bí mật kinh doanh, như cách chế tạo phụ tùng xe. Hiện tại, khi nhiều ngành cho phép công ty nước ngoài sở hữu phần lớn hoặc 100% doanh nghiệp, việc chuyển giao công nghệ lại chuyển sang hoạt động đánh giá tác động môi trường, hoặc ngay từ quy trình cấp phép hoạt động.
Quá trình này diễn ra như thế nào?
Ví dụ, tại Mỹ, việc thanh tra nhà máy hóa chất mới chỉ yêu cầu báo cáo về khoảng nhiệt độ sử dụng trong quy trình sản xuất. Trái lại, tại Trung Quốc, Jacob Parker - Phó chủ tịch Hội đồng Kinh doanh Mỹ - Trung Quốc tại Bắc Kinh cho biết họ phải công khai nhiệt độ chính xác. "Những thông tin này hoàn toàn có thể bị đối thủ trong nước sao chép", ông cho biết,
Một vấn đề khác là tại nhiều ngành công nghiệp, doanh nghiệp quốc doanh lại thống trị. Việc này được cho là giúp Trung Quốc gây được sức ép lớn lên các công ty nước ngoài. Trong một khảo sát năm nay của Phòng thương mại châu Âu tại Trung Quốc, 20% công ty cho biết họ cảm thấy bị ép tiết lộ bí mật để được tiếp tục kinh doanh. Tỷ lệ này cao hơn 10% so với năm 2017. Các ngành công nghiệp đặc biệt chịu tác động là những ngành có giá trị cao, sử dụng nhiều công nghệ, như hóa dầu, thiết bị y tế, dược phẩm và xe hơi.
Vì sao Mỹ không đưa việc này ra tòa án, hoặc WTO?
Trong một văn bản gửi lên Đại diện Thương mại Mỹ năm 2018, Quỹ Công nghệ Thông tin và Đột phá - một tổ chức nghiên cứu tại Washington cho biết các biện pháp gây sức ép phi chính thức của Trung Quốc khiến họ "không thể kiện lên". Các tổ chức đại diện cho công ty nước ngoài tiết lộ rằng khách hàng của họ thường giải quyết kín vấn đề này. Họ sợ việc công khai có thể khiến mình có thể mất quyền tiếp cận thị trường đông dân nhất và nền kinh tế lớn nhì thế giới.
Trung Quốc phủ nhận
Hồi tháng 5, tờ People’s Daily đăng tải một bài viết phủ nhận các cáo buộc "bịa đặt" của Mỹ, khẳng định chính quyền ông Trump không cung cấp được bằng chứng như Trung Quốc yêu cầu. Trung Quốc cũng đưa ra hàng loạt thay đổi về điều luật cho thấy họ muốn đạt thỏa thuận với Mỹ.
Luật đầu tư nước ngoài mới dự kiến có hiệu lực năm tới sẽ cấm giới chức Trung Quốc ép doanh nghiệp chuyển giao công nghệ. Họ cũng có quy định xử phạt hình sự nếu giới chức tiết lộ hoặc để lộ bí mật thương mại từ các tài liệu doanh nghiệp nộp lên. Luật này được thông qua hồi tháng 3, chỉ sau vài tháng trình lên. Quy trình này thông thường mất tới vài năm. Họ cũng sửa đổi một bộ luật khác hồi tháng 4 để cấm giới chức tiết lộ các thông tin này.
Dù vậy, giới chức Mỹ cho biết Trung Quốc trước đây cũng cam kết thay đổi, nhưng không thực hiện. Báo cáo hồi tháng 5 của Phòng thương mại châu Âu tại Trung Quốc cũng cho thấy luật đầu tư nước ngoài mới "sử dụng các thuật ngữ nghĩa rất rộng và ngôn ngữ mù mờ", có thể gây ra "sự thiếu chắc chắn, làm giảm niềm tin kinh doanh".
Chuyển giao công nghệ có hình thức hợp pháp không?
Một mẫu xe của Geely (Trung Quốc) tại triển lãm ở Nga năm 2016. Ảnh: AFP
Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), trên thực tế, Trung Quốc là một trong những nước chi mạnh tay nhất cho giấy phép và bản quyền. Năm ngoái, khoản chi của họ cho quyền sở hữu trí tuệ nước ngoài tăng 24% lên 35,8 tỷ USD, theo Cơ quan Quản lý Ngoại hối Trung Quốc. Khoản chi này tập trung tại các ngành máy tính, viễn thông, sản xuất ôtô, đóng tàu và hàng không.
"Chia sẻ" là chìa khóa trong thỏa thuận ký hồi tháng 11 giữa hãng điều hành tàu biển du lịch lớn nhất thế giới - Carnival (Mỹ), đối tác đóng tàu lâu năm của họ - Fincantieri (Italy) và Tập đoàn Đóng tàu Quốc gia Trung Quốc (CSSC). Để hỗ trợ Carnival thâm nhập thị trường Trung Quốc, Fincantieri sẽ cấp phép công nghệ của mình cho hãng đóng tàu Trung Quốc, cung cấp kiến thức đóng tàu du lịch cho hãng này. Đây cũng là ưu tiên chủ chốt của Trung Quốc trong chương trình Made in China 2025. Người phát ngôn của Carnival - Roger Frizzell cho biết nhu cầu tàu biển du lịch toàn cầu đang vượt quá nguồn cung, và Trung Quốc được dự báo là thị trường lớn nhất thế giới.
Giải pháp cho sự bế tắc
Tổng thống Mỹ Donald Trump khẳng định ông không vội đạt thỏa thuận. Trong khi đó, Trung Quốc chỉ trích Mỹ đòi hỏi quá cao. Dù vậy, giới phân tích cho rằng sau này, khi Trung Quốc chuyển dần lên các ngành công nghiệp công nghệ cao, họ sẽ phải thắt chặt các quy định về bí mật thương mại và quyền sở hữu trí tuệ, nếu muốn bảo vệ công ty nội.
Hà Thu (theo Bloomberg)