Thủ tướng ký công nhận hai khuôn in là bảo vật quốc gia hồi tháng 1. Hiện vật đang được lưu giữ và trưng bày tại Bảo tàng tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi.
Theo thông tin của Cục Di sản Văn hóa, năm 1998, trong lúc tìm phế liệu, ông Nguyễn Văn Luận phát hiện bảo vật ở di tích nền xưởng in tín phiếu của Liên khu 5 giai đoạn 1947-1950 tại Xà Nay, xã Sơn Nham, huyện Sơn Hà, tỉnh Quảng Ngãi.
Hiện vật có hình thức độc đáo, hoa văn sắc nét, kích thước cân đối. Đến nay chưa phát hiện khuôn in có kiểu dáng, trọng lượng tương tự, khẳng định giá trị độc bản.
Mặt trước (trên) và mặt sau của khuôn in tín phiếu mệnh giá một đồng, dài 9,5 cm, rộng 4,6 cm, dày 1,1 cm.
Khuôn để in mặt trước tờ phiếu một đồng có dạng hình chữ nhật, chính giữa khắc chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, đặt trong khung tròn. Bên phải phía trên là dòng chữ quốc ngữ "Tín phiếu một đồng", ở dưới ghi "Đại diện Chính phủ Trung ương" cùng chữ ký của ông Phạm Văn Đồng. Góc trái, phía trên có hàng chữ Hán ''nhất nguyên'' (một đồng), dưới là "Đại diện Ủy ban Hành chính Trung Bộ" và chữ ký của ông Nguyễn Duy Trinh.
Ở khuôn làm mặt sau, hình ảnh người nông dân và hai con trâu được đặt chính giữa, góc trên bên phải là hàng chữ một đồng. Góc trái in hình bông hoa tròn cách điệu, trong có số 1 và ký hiệu $ (đồng).
Khuôn của mệnh giá 50 đồng dài 16 cm, rộng 7 cm, dày một cm, cũng có chữ ký của ông Phạm Văn Đồng, Nguyễn Duy Trinh, đồng thời giữ thiết kế khung tròn chính giữa, ở trong là chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trên cùng là "Việt Nam Dân chủ Cộng hòa", phía dưới có hàng chữ năm mươi đồng, kích cỡ khá lớn.
Bên phải phía trên ghi chữ Hán, có nghĩa "tín phiếu'', ở dưới là dòng "Đại diện Chính phủ Trung ương". Phía trái, dòng chữ Hán ở trên là "ngũ thập nguyên" (50 đồng), bên dưới ghi "Đại diện Ủy ban Hành chính Trung Bộ". Đường viền trang trí hình tượng công - nông - binh, mang ý nghĩa sự đoàn kết trong kháng chiến kiến quốc.
Khuôn in tín phiếu 50 đồng có hàn thêm gờ nhô ra, trên đó đục hai lỗ tròn nhỏ để bắt ốc vít cố định khuôn.
Các hiện vật liên quan sự kiện trọng đại của đất nước. Năm 1946, sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, giấy bạc Cụ Hồ được phát hành cả nước để thay thế đồng bạc Đông Dương. Nhưng từ giữa năm 1947, chiến tranh lan rộng cả nước, quân Pháp tăng cường triệt phá, bao vây kinh tế, nhằm ngăn chặn việc vận chuyển vũ khí, hàng hóa, tiền tài chính từ Trung ương vào vùng tự do Liên khu 5. Khi ấy, đại diện Bộ Tài chính là Bộ trưởng Lê Văn Hiến và ông Phạm Văn Đồng đề xuất giải pháp chính quyền miền Nam Trung Bộ in và phát hành tín phiếu để đảm bảo lưu thông tiền tệ, phục vụ kịp thời công cuộc kháng chiến của quân dân khu vực.
Đề xuất được Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh cho phép vào ngày 18/7/1947. Tháng 9 cùng năm, ông Phạm Văn Đồng và Ủy ban kháng chiến Hành chính Nam Trung Bộ thành lập xưởng in tín phiếu Liên khu 5, gồm 50 cán bộ, công nhân.
Các loại tín phiếu được in và phát hành lúc bấy giờ gồm một, năm, 20, 50, 100 và 500 đồng. Họa sĩ Hoàng Kiệt đảm nhận vẽ mẫu, khuôn in do thợ điêu khắc Văn Hồ thực hiện. Giấy in được nhập từ các cơ sở sản xuất ở tỉnh Quảng Ngãi là xã Phổ Văn, huyện Đức Phổ và xã Nghĩa Lâm, huyện Tư Nghĩa. Công nhân dùng bột màu pha với dầu rái để làm mực.
Ban đầu, cơ quan chưa có điều kiện thành lập xưởng giấy riêng nên phải sử dụng vật liệu có chất hơi bở. Sau này, xưởng sản xuất được loại giấy bóng mờ, có ngôi sao chìm hình năm cánh, nhờ vậy ngăn chặn được những hành vi làm giả tín phiếu.
Tín phiếu được lưu hành không chỉ ở vùng tự do, gồm các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định và Phú Yên mà còn đưa vào buôn bán ở một số nơi địch kiểm soát, như Đà Nẵng, Khánh Hòa, Ninh Thuận. Điều này tạo điều kiện giúp công cuộc kháng chiến đi tới thành công, chống lại sự phá hoại về mặt tài chính của quân Pháp.
Năm 1950, chiến dịch Biên giới Thu Đông thắng lợi. Ngày 6/5/1951, Chính phủ có sắc lệnh số 15, thành lập ngân hàng Quốc gia Việt Nam, đồng nghĩa xưởng in tín phiếu Liên khu 5 kết thúc nhiệm vụ lịch sử.
Ông Nguyễn Viết Nghĩa - giám đốc Bảo tàng tỉnh Quảng Ngãi - nhận định: ''Chủ trương xây dựng nền kinh tế tự cung tự cấp ở Liên khu 5, với sự chủ động in tín phiếu và phát hành vào lưu thông để thay thế tiền tài chính do bị địch bao vây cấm vận là một trong những sáng kiến mang tầm chiến lược của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung ương Đảng và Nhà nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa mà đại diện là ông Phạm Văn Đồng".
Phương Linh
Ảnh: Cục Di sản Văn hóa