Làn sóng di dân Italy trong những năm 1970 đã tạo cơ hội để tổ chức tội phạm mafia Sicilia dần bám rễ tại Mỹ. Trong những tổ chức này, quyền lực nhất là thế lực 5 gia đình mafia tại thành phố New York là gia đình Gambino, Lucchese, Genovese, Bonanno, và Colombo.
Do việc kết nạp thành viên nghiêm ngặt, cảnh sát Mỹ gần như không thể bóc gỡ loại tội phạm này. Đây là lúc chi nhánh FBI tại thành phố New York quyết định phương án thâm nhập bằng đặc vụ ngầm.
Sau khi nộp đơn tình nguyện, đặc vụ Joseph được coi là ứng viên hoàn hảo. Sinh năm 1939, Joseph có dòng máu Sicilian, có thể nói tiếng Italy lưu loát, và biết rõ đặc điểm của mafia. Không những vậy, Joseph đã là đặc vụ FBI được 7 năm, hai năm trước vừa lập công thâm nhập đường dây trộm phương tiện, giúp bắt giữ 30 tên tội phạm.
Joseph Pistone trước khi hóa thân thành "Donnie Brasco". Ảnh: Historica.
Theo FBI, vỏ bọc của Joseph sẽ là tên tội phạm cấp thấp chuyên trộm trang sức. Joseph sở dĩ chọn danh tính này vì trộm trang sức thường hành động một mình với tần suất không nhiều nhưng vẫn kiếm được tiền cho tổ chức. Hơn nữa, đặc vụ ngầm không được phép có hành vi bạo lực trừ khi tính mạng bị đe dọa nên lấy vỏ bọc là tội phạm phi bạo lực như trộm trang sức là phù hợp nhất.
Để đóng tròn vai, Joseph mất nhiều tuần trau dồi kiến thức về đá quý và trang sức, cũng như học cách vô hiệu hóa các loại khóa, két sắt, và hệ thống báo động. Cuối cùng, Joseph tốt nghiệp và được FBI giao cho tấm bằng lái xe với cái tên "Donnie Brasco" vào tháng 9/1976. Chiến dịch thâm nhập bóc gỡ mafia bắt đầu từ đó.
Ban đầu, Joseph thường la cà các quán xá nơi mafia tụ tập để chúng biết tới "Donnie Brasco". Sau một thời gian, Joseph được chiêu mộ vào làm "cộng tác viên" cho một băng nhóm trong gia đình tội phạm Colombo. Được 6 tháng, Joseph rút lui khỏi nhóm này vì chúng chỉ là tội phạm cấp thấp, không có giá trị tình báo.
Theo Joseph, công tác tiếp cận chiếm lòng tin các đối tượng yêu cầu lòng kiên nhẫn cao vì chúng không dễ tin tưởng người ngoài. Có lần, Joseph mất 8 tháng chỉ để tiếp cận một tên tội phạm và nhờ đối tượng tẩu tán hộ số kim cương ăn trộm, vốn là tài sản FBI thu giữ. Sự kiên nhẫn cuối cùng cũng đem lại thành công, Joseph đã trở nên thân thiết với Tony Mirra, thành viên cấp "lính" trong gia đình Bonanno, cấp thấp nhất trong tổ chức mafia.
Thông qua Tony Mirra, Joseph được giới thiệu với những thành viên khác. Cũng nhờ vậy, khi Tony Mirra phải ngồi tù, Joseph lại được Lefty Ruggiero, thành viên cấp "lính" khác, cất nhắc làm "cộng tác viên" vào năm 1977.
Với phương pháp chuyển tiền của FBI vào tay băng nhóm mafia, Joseph dần chiếm được sự tin tưởng và nể trọng của những kẻ khác. Mỗi phi vụ, Joseph sẽ giữ 50% và đưa phần còn lại cho Lefty Ruggiero. Lefty Ruggiero chia một nửa cho cấp trên là Dominick Napolitano, thành viên mafia cấp "đội trưởng". Dominick Napolitano cuối cùng chia một nửa cho cấp "sếp phó" và "sếp trưởng".
Dù được FBI phát tiền "miễn phí", Joseph nói vẫn phải tiêu xài khôn ngoan. Nếu phung phí, đối tượng sẽ đặt nghi vấn Joseph lấy nhiều tiền như vậy từ đâu và coi ông là mục tiêu đào mỏ.
Đương nhiên, Joseph không thể mãi dùng tiền của FBI và buộc phải thực hiện một số vụ án không nghiêm trọng để chiếm lòng tin của đối tượng như đột nhập trộm cắp. Khi sau này được hỏi, Joseph nói không cảm thấy chút hưng phấn nào khi phạm tội vì đây không phải bản chất của người cảnh sát trong mình.
Joseph cho biết ít khi mang theo súng hoặc cho đặc vụ khác đi theo bảo vệ vì đây chủ yếu là "trò đấu trí". Theo ông, những thứ này không có tác dụng vì người duy nhất có thể cứu mạng mình trong lúc hoạt động ngầm là chính mình.
Ngoài ra, Joseph cũng thường "gợi ý" để cấp trên mafia rơi vào bẫy của FBI. Năm 1979, Joseph thuyết phục thành công băng nhóm mua một hộp đêm làm địa điểm kinh doanh hoạt động cá cược và cho vay nặng lãi. Trên thực tế, hộp đêm này trước đó thuộc sở hữu của FBI và đã được lắp đặt nhiều thiết bị ghi âm trong tường.
Dù có vỏ bọc là kẻ trộm trang sức, Joseph vẫn có lần được tổ chức giao nhiệm vụ trừ khử mục tiêu, đi ngược lại nguyên tắc của đặc vụ FBI. Khi ấy, Joseph phải báo cho FBI bằng điện thoại công cộng với hy vọng họ sẽ kịp thời bắt giữ và giúp mục tiêu ẩn náu. Đôi khi, Joseph cũng gặp may vì mục tiêu đã tự ẩn náu vì biết sắp bị ám sát.
Trong quá trình hoạt động bí mật dài ngày, phải 5-6 tháng Joseph mới được gặp gia đình, mỗi lần gặp mặt cũng chỉ kéo dài một, hai ngày. Mỗi lần về nhà, Joseph kể phải biết chấp nhận sự thật rằng thiếu ông, vợ con vẫn có thể tự làm mọi thứ và ông không còn là người đứng đầu gia đình.
Tuy vậy, Joseph vẫn không bỏ bê chuyện gia đình. Một lần vợ bị tai nạn xe hơi nghiêm trọng, Joseph chăm sóc vợ trên giường bệnh trong 11 ngày liên tục, bất chấp rủi ro bị thành viên mafia nghi ngờ. Chờ khi vợ qua khỏi, Joseph mới trở về làm "Donnie Brasco" cùng với lời giải thích hợp lý cho tổ chức.
Vai diễn của Joseph đạt tới mức cảnh sát địa phương lập riêng bộ hồ sơ theo dõi "Donnie Brasco" vì cho rằng đây là đồng phạm với gia đình Bonanno. Trên thực tế, Joseph kể vẫn luôn giữ được là mình vì vốn chưa bao giờ thay đổi con người, chỉ phải đổi quần áo cho phù hợp. Joseph nói ông luôn rõ ràng mình là đặc vụ FBI và không bao giờ quên lý do làm việc.
Joseph diễn vai tội phạm đạt tới mức cảnh sát địa phương lập hồ sơ theo dõi ông. Ảnh: FBI.
Tới đầu năm 1981, công sức hoạt động ngầm trong nhiều năm của Joseph có nguy cơ bị đổ vỡ khi Tony Mirra, cấp trên cũ của "Donnie Brasco", ra tù. Tony Mirra đòi một phần tiền "Donnie Brasco" kiếm được vì cho rằng đã có công giới thiệu thành viên. Ngoài ra, Tony Mirra còn tố "Donnie Brasco" đã kiếm được 250.000 USD nhưng giấu không cho tổ chức biết. Nếu đúng sự thật, cáo buộc này đồng nghĩa với án tử cho "Donnie Brasco".
Vì chỉ là "cộng tác viên", Joseph không được phép tự bào chữa mà phải được Dominick Napolitano, cấp trên hiện tại, đại diện trước tổ chức. Trong hai tháng, Joseph không được làm gì khác ngoài ngồi nghe băng nhóm mafia bàn luận về số phận mình. Nhưng cuối cùng, Joseph được "minh oan".
Sau khi thoát khỏi tình thế ngàn cân treo sợi tóc, "Donnie Brasco" có vẻ như sẽ được kết nạp vào gia đình mafia Bonanno, đồng thời trở thành đặc vụ FBI đầu tiên có thể thâm nhập sâu tới vậy. Nhưng chỉ cách thời điểm ấy ba tháng, FBI quyết định rút Joseph khỏi chiến dịch vì quá nguy hiểm.
Theo FBI, khi ấy gia đình Bonanno đang trong tình trạng lục đục, thường xuyên xảy ra thanh toán nội bộ đẫm máu, Joseph rất có thể trở thành mục tiêu ám sát. Ngoài ra, nếu được kết nạp, Joseph cũng sẽ lọt vào tầm ngắm của cảnh sát địa phương.
Dù thất vọng, Joseph vẫn làm theo lệnh và cố gắng thu thập nhiều tin tình báo nhất có thể từ Benjamin Ruggiero và Dominick Napolitano. Cuối cùng, Joseph gỡ bỏ vỏ bọc "Donnie Brasco" vào ngày 26/7/1981. Vài ngày sau, FBI cử người thông báo cho Benjamin Ruggiero và Dominick Napolitano biết "Donnie Brasco", "cộng tác viên" lâu năm thực tế là đặc vụ FBI.
Tin tức về chiến công của Joseph lan đi rất mau. Ít lâu sau, Dominick Napolitano và Tony Mirra bị giết vì đã để đặc vụ FBI thâm nhập vào tổ chức. Benjamin Ruggiero may mắn sống sót do được FBI bắt giữ.
Biết tin hai kẻ từng bảo lãnh cho mình gặp nạn, Joseph kể không chút hối tiếc. Theo Joseph, chính những kẻ đó tự chọn lối sống mafia, vốn chỉ có con đường vào tù hoặc bị giết. Tuy vậy, Joseph vẫn có chút kính trọng hai kẻ này vì chúng không quy hàng và xin được bảo vệ.
Kết thúc chiến dịch, chứng cứ Joseph thu thập được trong 6 năm giúp nhà chức trách biết được quy mô và cách thức mafia vận hành. Sau đó, 200 nghi phạm bị khởi tố, 100 thành viên mafia bị kết án. Gia đình Bonanno theo đó cũng bị đuổi khỏi Hội đồng Mafia, tổ chức gồm nhiều thủ lĩnh của các gia đình tội phạm tại Mỹ.
Sau chiến dịch, Joseph được tặng huân chương cùng 500 USD tiền thưởng. Khi được hỏi phần thưởng như vậy có đáng 6 năm hay không, Joseph nói không làm vì tiền hay vì thưởng mà vì tin rằng hành động của bản thân đem lại lợi ích cho xã hội và đất nước. Joseph nghỉ hưu vào năm 1986 nhưng vẫn tới làm chứng tại tòa khi được gọi.
Joseph thỉnh thoảng vẫn xuất hiện trước công chúng. Ảnh: Robert Sabo/New York Daily News.
Với chiến dịch trên, Joseph được coi là người tiên phong trên lĩnh vực hoạt động ngầm thời gian dài và thâm nhập sâu. Theo Officer, Joseph đã trở thành huyền thoại trong lực lượng chấp pháp.
Để trả thù, Hội đồng Mafia treo thưởng 500.000 USD cho kẻ giết được Joseph. Tuy nhiên, hợp đồng này sau đó đã được Paul Castellano, kẻ đứng đầu hội đồng, hủy bỏ trước sự đe dọa của FBI.
Joseph sau đó phải chuyển nhà nhiều lần và đổi danh tính để đảm bảo an toàn cho gia đình. Địa chỉ hiện tại của Joseph được giữ kín, nhưng ông đôi lúc vẫn cải trang xuất hiện trước công chúng để ký tặng sách hoặc làm chứng tại tòa.
Quốc Đạt (Theo Hossli, Officer, The New York Times)