Học sinh giỏi Trung Quốc 'vỡ mộng'

Khi Zuo Gang, 25 tuổi, không tìm được việc làm trong mùa tuyển dụng sinh viên mới tốt nghiệp năm nay, cô không chỉ mất tự tin mà còn đặt ra câu hỏi về toàn bộ thế giới của mình.

Giống như nhiều người trẻ, Zuo Gang đã được nuôi dạy từ nhỏ để luôn trở thành một học sinh giỏi. Giáo viên và bố mẹ cô luôn nói với cô, chỉ cần học giỏi và làm việc chăm chỉ, cô sẽ có thu nhập tốt, thành công trong sự nghiệp.

Zuo đã làm theo hướng dẫn. Cô vượt qua hết kỳ thi này đến kỳ thi khác, giành được suất vào một trường đại học danh tiếng ở Bắc Kinh và sau đó là hoàn thành chương trình thạc sĩ. Tuy nhiên, khi tốt nghiệp Zuo đã gửi một loạt đơn xin việc nhưng không nhận được phản hồi nào.

Đối với cô gái trẻ, thất bại này là một đòn chí mạng. Cô phải vật lộn với sự lo lắng trong nhiều tháng sau đó vì mất ngủ, cảm thấy tội lỗi và áy náy với cha mẹ. Zuo nhận ra một thực tế rằng không tìm được việc làm không phải lỗi của cô. Nền kinh tế Trung Quốc vẫn đang phục hồi sau đại dịch Covid-19, thị trường việc làm có sự cạnh tranh khốc liệt và hàng triệu sinh viên tốt nghiệp đang phải đối mặt với những thách thức tương tự.

Cô nói trong một cuộc trả lời phỏng vấn báo chí: "Bây giờ đã là một thời đại khác. Trái ngược với thế hệ cha mẹ tôi, ngày nay chỉ chăm chỉ thôi không còn đảm bảo thành công nữa".

Thử thách đã để lại một ấn tượng sâu sắc cho Zuo, khiến cô cho rằng những Gen Z như cô đã bị lừa. Họ được đào tạo để đánh giá giá trị bản thân bằng khả năng đạt được một số mục tiêu hạn hẹp và tự hành hạ bản thân vì những điều nằm ngoài tầm kiểm soát.

Hồi đầu năm, Zuo đã thành lập một nhóm trên mạng xã hội Douban có tên "Nạn nhân của tư tưởng học sinh giỏi" và nhanh chóng đạt hơn 80.000 thành viên. Trong nhóm, nhiều thành viên chia sẻ về "tâm lý học sinh giỏi" của chính họ và giải pháp để ngừng đánh giá bản thân dựa trên các thước đo thành công thông thường của xã hội.

Mặc dù còn tương đối nhỏ, cộng đồng trực tuyến này đã phản ánh sự thay đổi rộng rãi hơn trong dư luận ở Trung Quốc. Mối lo ngại đã gia tăng trong nhiều năm về tác hại mà hệ thống giáo dục tập trung vào kết quả và cường độ cao của đất nước có thể gây ra đối với sức khỏe tâm thần của học sinh, sinh viên.

"Học sinh giỏi" như Zuo dễ mắc các vấn đề về sức khỏe tâm thần. Ở phương Tây, các nghiên cứu liên tiếp đã phát hiện rằng những người đạt thành tích cao có nhiều khả năng mắc chứng lo âu, trầm cảm và các vấn đề lạm dụng chất kích thích hơn so với những người bình thường. Điều này là do những người đạt thành tích cao thường dựa quá mức vào sự xác nhận bên ngoài để củng cố lòng tự trọng, khiến họ không thể đương đầu với những thất bại.

Tâm lý "học sinh giỏi" tồn tại trên khắp thế giới, nhưng nó dường như đặc biệt phổ biến ở Trung Quốc. Sự cạnh tranh trong hệ thống giáo dục rất khốc liệt và áp lực đạt điểm xuất sắc bắt đầu từ khi trẻ còn nhỏ.

Liu Zhen, nhà tâm lý học trẻ em tại Trung tâm sức khỏe tâm thần Thượng Hải, nhận định, nhiều bậc cha mẹ có những kỳ vọng đặc biệt cao ở con cái. Ngay cả khi một học sinh đạt 98 điểm trong một bài kiểm tra, các bậc cha mẹ Trung Quốc thường tập trung vào hai điểm còn thiếu thay vì khen ngợi con. Theo thời gian, học sinh áp dụng các tiêu chí đánh giá của mọi người làm thước đo cho việc tự đánh giá của chính mình.

Wang Fang, giáo sư tâm lý học tại Đại học Sư phạm Bắc Kinh, nói tác hại của việc này khiến những người có nhu cầu vượt trội không lành mạnh thường trở nên sợ tham gia vào các hoạt động bị người khác đánh giá, điều này có thể cản trở sự phát triển cá nhân và khiến họ dễ bị lợi dụng tại nơi làm việc.

Qi Siyu, giám đốc nhân sự tại một công ty công nghệ có trụ sở tại Thượng Hải, nói rằng trong nền kinh tế ngày nay, chỉ là một sinh viên giỏi thôi là chưa đủ để đảm bảo một vai trò tốt trong công sở. Ông nhận định, dù điểm cao và sự tuân thủ mệnh lệnh là những phẩm chất quan trọng nhưng nhà tuyển dụng thường tìm kiếm nhiều hơn thế. Điều này có thể gây nản lòng cho những ứng viên tự coi mình là giỏi nhưng không được công nhận và không được trả mức lương tốt.

Qi cũng chỉ ra thực tế, tâm lý "học sinh giỏi" có thể là trở ngại trong môi trường chuyên nghiệp vì trong khi người lao động nghĩ mình đã hoàn thành xuất sắc vai trò, người quản lý có thể đang tìm kiếm điều gì đó hơn thế nữa.

Với việc các trường học ở Trung Quốc hiện được yêu cầu theo dõi và chăm sóc sức khỏe tâm thần của học sinh, không ít phụ huynh hy vọng rằng trong tương lai, việc đào tạo "học sinh giỏi" không còn là trọng yếu.

Tuy nhiên, đối với những sinh viên tốt nghiệp như Zuo, tất cả những gì cô có thể làm là cố gắng chấp nhận quá khứ và thoát khỏi những bế tắc cũ. Liu, một nhà tâm lý học trẻ em tại Bắc Kinh, cho biết một số cựu "học sinh giỏi" hiện sử dụng những phương pháp để thể hiện sự nổi loạn của mình như nhuộm tóc hoặc xăm mình. Cô giải thích đây là cách để những người trẻ tuổi khẳng định sự độc lập và báo hiệu rằng họ bác bỏ các chuẩn mực xã hội.

Thùy Linh (Theo Sixthtone)