Hai thế kỷ trước, những cây hoa thuốc phiện đầu tiên đã được trồng khắp sườn núi phía Bắc. Dưới sự bảo hộ của người Pháp, việc buôn bán thuốc phiện được hợp pháp hóa ở Đông Dương, trở thành công cụ đắc lực giúp tăng nguồn thu cho chính quyền cai trị dưới hình thức thuế "thú ba đầu". Đây được coi là một trong những nguyên nhân chính khiến An Nam ngày càng bị lệ thuộc thực dân Pháp, xã hội bị tàn phá nặng nề.
Nỗi ám ảnh ma túy dường như chưa bao giờ nguôi ngoai ở đất nước này. Vào năm 2004, quanh khu vực ký túc xá Đại học Bách khoa Hà Nội, nơi tôi ở trọ để theo học ngành tiếng Việt và văn hóa Việt Nam, rất nhiều ống kim tiêm vương vãi trên những con ngõ vắng, bên trong còn đọng lại chút dung dịch lỏng màu nâu sẫm. Các bạn Việt Nam của tôi đều khẳng định đó là ma túy và nhắc: "Jan phải cẩn thận khi đi qua đó".
Nhiều lần khi du lịch ở Nha Trang, Đà Nẵng, Huế, Sapa, tôi bị những gã thanh niên lạ mặt bám theo, nhìn vào mặt tôi và hỏi "cần sa/marijuana", "cần sa/marijuana". Thật trớ trêu là có lần họ mời mọc khi tôi đang đứng dưới tấm áp phích cổ động với dòng chữ to đùng: "Nói không với ma túy".
Ở nhiều nơi tại Việt Nam, tuy luật đã cấm, nhưng bằng cách nào đó, những đường dây bán chất ma túy vẫn có thể ngụy trang và luồn lách đến từng ngõ nhỏ, từng căn nhà, sẵn sàng phục vụ người có nhu cầu. Nhiều người nước ngoài cũng lợi dụng sự lỏng lẻo này để thoải mái sử dụng chất kích thích, thậm chí còn mách cho nhau làm sao để có được những loại "hàng" tốt với giá rẻ nhất trên các diễn đàn trực tuyến.
Các tin tức về cuộc tàn phá vẫn xuất hiện liên tục. Một kẻ phê ma túy đâm cảnh sát bị thương. Một con buôn ma túy bị vây bắt cùng vũ khí nóng. Một phụ nữ trung niên mở tiệm bán trái cây để ngụy trang đường dây ma túy. Ba bốn nhóm bay lắc bị phát hiện trong tụ điểm giải trí. Tất cả xuất hiện trên mặt báo chỉ trong mấy ngày cuối tuần trước.
Mặt khác, không khó để tiếp cận với các dược chất tác động lên hệ thần kinh ở Việt Nam - điều tôi thấy khác lạ so với ở nhiều nước. Tại bất kỳ nhà thuốc nào, bạn cũng có thể mua thuốc mà không cần toa của bác sĩ, ngay cả những loại có Codein hoặc Diazepam (các chất có thể gây nghiện nếu dùng không đúng chỉ định). Tôi còn thấy có rất nhiều trang web công khai cung cấp các chất như Ketamine, Scopolamine và các loại thuốc kích thích thần kinh mạnh hoặc có thể gây nghiện khác.
Việc tuyên chiến với ma túy bằng sự cấm đoán và trừng phạt nặng xem ra không hiệu quả cao. Đây là vấn đề nan giải không của riêng Việt Nam. Ở một nước phát triển như Mỹ, "cuộc chiến chống ma túy" do tổng thống Richard Nixon phát động vào những năm 70 thực chất đã biến thành một cuộc chiến về nguồn cung, gây ra tác dụng ngược cho xã hội. Cho đến bây giờ, Mỹ thừa nhận chỉ ngăn chặn được khoảng 20% lượng ma túy từ Mỹ La tinh tuồn vào.
Cuộc chiến chống ma túy thất bại trên toàn thế giới bởi đây không chỉ đơn giản là cuộc chiến với một loại hàng hóa độc hại mà thực chất là sự đấu tranh với bản chất yếu đuối của loài người. Con người đã sử dụng các loại thuốc tác động đến thần kinh trong hàng ngàn năm qua để giải quyết những vấn đề về tâm lý và bệnh lý, thể chất và cảm xúc mà họ đương đầu.
Đa số quan điểm chống ma túy ở Việt Nam của nhà lãnh đạo và cả công chúng vẫn cho rằng nên tập trung vào việc cắt đứt nguồn cung. Tôi cho rằng điều này rất khó thực hiện. Hiệu quả của nó, rõ ràng chúng ta đều thấy, tệ nạn ma túy vẫn gia tăng trong vòng 5 năm qua.
Thay vì chỉ lùng bắt các nguồn cung ma túy, nên chăng thực hiện thật mạnh mẽ các biện pháp tác động giảm cầu của thị trường chất cấm này. Cầu giảm, theo đó lượng cung sẽ phải giảm đi theo nguyên lý kinh tế học cơ bản.
Như trường hợp của Bồ Đào Nha, hoạt động buôn bán ma túy (nguồn cung) vẫn là bất hợp pháp, nhưng chính phủ đã thay đổi cách ứng xử với người sử dụng. Họ đưa người sử dụng ma túy vào nhóm bệnh nhân, đồng thời đưa vấn đề giúp đỡ người nghiện trở thành nhiệm vụ chung của cộng đồng với sự góp mặt của chuyên gia y tế, pháp lý, xã hội học và tâm lý học. Trong vòng 10 năm, số người sử dụng ma túy ở nước này đã giảm hơn một nửa, trở thành một trong những quốc gia có tỷ lệ sử dụng ma túy thấp nhất ở châu Âu, theo báo cáo về ma túy của châu Âu.
Nếu ta hỏi bất cứ người dân Việt Nam nào, họ cũng có thể trả lời rằng việc buôn bán và sử dụng các chất ma túy là bất hợp pháp và tội buôn ma túy sẽ bị tử hình. Vấn đề ở chỗ, án tử hình cũng không làm cho ma túy biến mất mà ngược lại, các đường dây ma túy bị phát hiện có quy mô ngày càng khủng khiếp hơn vì lợi nhuận khổng lồ của "ngành công nghiệp" này.
Để thay đổi cục diện, nhà làm luật, lãnh đạo cơ quan công quyền, ngành y tế cần mở rộng cách tiếp cận với bài toán ma túy. Sau đó đòi hỏi sự đầu tư và đào tạo cho các lực lượng trung gian trong xã hội. Quan trọng nhất là cải tổ hệ thống giáo dục để đưa giáo dục ma túy và các chất tác động thần kinh vào trường học sớm nhất có thể. Không có phương pháp nào hữu hiệu giúp con người thắng được sự cám dỗ bằng việc nâng cao nhận thức của chính bản thân mình.
Jan Rybnik
(Nguyên tác tiếng Việt)