Lưu Thị Thu Hà -
Như vậy, hệ thống sự kiện là yếu tố cốt lõi của cốt truyện. Sự kiện là những biến đổi, những sự việc có ảnh hưởng nhất định đến nhân vật, tính cách và các mối quan hệ của chúng trong tác phẩm. Quan hệ chính giữa các sự kiện hình thành nên cốt truyện là quan hệ nhân quả. Theo tính logic của nó, sự kiện B ra đời là do "đã có" sự kiện A và sự có mặt hiện tại của sự kiện B là "để có" sự kiện C nào đó. Chuỗi sự kiện cứ thế nối tiếp nhau làm nên trục vận động chính của cốt truyện, liên kết các yếu tố rời rạc trong tác phẩm thành một quá trình phát triển mạch lạc, hợp lý. Quan hệ nhân quả này được các nhà cấu trúc thâu tóm lại trong một mệnh đề ngắn gọn: "sau cái này tức là do nguyên nhân của cái này" (post hoc, orgo protes hoc) 2. Như thế giả thiết đặt ra là những biến đổi của quan hệ nhân quả trong hệ thống sự kiện như tính chặt chẽ hay lỏng lẻo, sự tồn tại hay mất đi của nó đều có tác động đến cốt truyện.
Từ cách đặt vấn đề đó, chúng tôi nhận thấy trong tự sự đương đại xuất hiện sự phân rã cốt truyện trong nhiều tác phẩm, tiêu biểu là Phiên chợ Giát (Nguyễn Minh Châu) và Thân phận tình yêu (Bảo Ninh).
Hiện tượng phân rã cốt truyện hoàn toàn không giống như sự không có cốt truyện. Trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930-1945 đã xuất hiện những tác phẩm không có cốt truyện. Đấy là một dạng thức khác, còn sự tan vỡ và phân rã cốt truyện trong tự sự đương đại gắn liền với quá trình yếu dần đi vai trò cốt truyện truyền thống. Nếu như trong văn học giai đoạn 1945-1975, với lối kết cấu sự kiện đơn tuyến, cốt truyện có một vị trí quan trọng - tạo thành một cái khung cố định, sắp xếp tổ chức chuỗi sự kiện mạch lạc và chặt chẽ thì cùng với xu hướng kết cấu tâm lý trong văn xuôi sau 1986, cốt truyện bị đẩy xuống hàng thứ yếu, nhường chỗ cho những dòng chảy bất định của tâm trạng con người. Cốt truyện vẫn tồn tại song bắt đầu bị biến dạng và phân rã - "thay vì duy trì tính thống nhất trong trình tự thời gian và nhân quả của chuỗi sự kiện gắn với hành động của nhân vật chính (protagoniste), tự sự tan vỡ thành một chuỗi lắp ghép các phân đoạn, các "mảnh vỡ" của cuộc đời nhân vật chính...","thay vì triển khai tự sự bám vào "cuộc phiêu lưu của nhân vật", nhà văn lại biến tự sự trở thành một "cuộc phiêu lưu của cái viết" nghĩa là sự chắp ghép ngẫu nhiên những mảnh vỡ - những sự kiện phân tán và rời rạc". 2
Thân phận tình yêu (còn có tên là Nỗi buồn chiến tranh) là một cuốn tiểu thuyết về cuộc sống của người lính sau chiến tranh. Tác phẩm được triển khai trên cơ sở sự vận động của dòng tâm tư nhân vật chính (Kiên). Để thuận lợi cho việc phân tích, chúng tôi thống kê được 34 sự kiện chính (hoặc biến cố gây tác động mạnh đến tâm trạng, tình cảm nhân vật Kiên) của cuốn tiểu thuyết. Con số này chỉ mang giá trị tương đối và việc liệt kê dừng lại trước phần kết luận của người kể chuyện (vì thực ra phần này không nằm trong chuỗi sự kiện của bản thân cốt truyện).
Hệ thống sự kiện chính trong Thân phận tình yêu
Thứ tự Sự kiện
1 Hành trình đi tìm đồng đội
2 Ký ức kinh hoàng về tiểu đoàn 27
3 Cuộc sống của lính trinh sát: Bài bạc và hồng ma
4 Tâm trạng của Kiên khi Can đảo ngũ
5 Tình yêu vụng trộm của những người lính với 3 cô gái
6 Cuộc đụng độ với bọn thám báo trả thù cho 3 cô gái
7 Trở lại với chuyến đi tìm hài cốt
8 Suy nghĩ của Kiên về cuốn tiểu thuyết đang viết dở
9 Ký ức về thời thơ ấu
10 Suy nghĩ về cuộc sống đời thường, về những con người trong chung cư
11 Kỷ niệm giữa Kiên và Hạnh
12 Cuộc chia lìa đau đớn đầu tiên với Phương sau chiến tranh
13 Kiên và cuộc gặp gỡ với cô gái "Cà fê xanh"
14 Ký ức về người bạn Trần Sinh
15 Đối mặt với đau đớn ngay sau hòa bình (Gặp Hiền trên cùng chuyến tàu. Đổ vỡ tình yêu với Phương)
16 Cuộc sống cô đơn, vô phương hướng sau chiến tranh
17 Những mẩu chuyện hư thực trong chuyến đi tìm hài cốt
18 Ký ức về cái chết khủng khiếp của Quảng
19 Chuyện ở Sân bay Sài Gòn trong ngày hoà bình đầu tiên
20 Ký ức về người đàn bà câm
21 Những suy nghĩ về cuộc đời, cái chết, nghệ thuật của nhà văn Kiên - nhà văn Phường
22 Ký ức về người cha
23 Kỷ niệm về mối tình đầu trong sáng với Phương
24 Những ám ảnh về Phương theo Kiên trong những ngày bị thương
25 Cuộc chia tay vĩnh viễn với Phương
26 Cuộc sống của một người lính hậu chiến
27 Gặp Phương trước lúc lên đường vào B
28 Kỷ niệm về Phương ở Đồ Sơn
29 Phương và Kiên trên chuyến tàu Hà Nội - Vinh
30 Thoát chết trong buổi sáng ngày 30/4
31 Ký ức đau thương về Hoà
32 Ký ức về Phương ở tuổi 16
33 Bất hạnh đến với Phương trên chuyến tàu vào B
34 Những sự kiện dẫn Kiên đến quyết định xa rời Phương đi vào cuộc chiến
Trên cơ sở chuỗi sự kiện được đánh số theo thứ tự trần thuật, chúng tôi tiến hành lắp ghép sự kiện với các phân mảnh của cuộc đời nhân vật chính. Có thể dựa vào biến cố lịch sử để chia cuộc đời nhân vật Kiên làm 3 thời đoạn: trước chiến tranh, trong chiến tranh và sau chiến tranh, tuy nhiên, thực tế tác phẩm cho thấy cuộc đời đau khổ, đứt đoạn này còn bị tan ra thành những mảnh vỡ phức tạp hơn mà theo chúng tôi, có những khúc đoạn chính với các tương ứng sự kiện được trần thuật như sau:
- Cuộc sống thời thơ ấu gắn liền với gia đình bè bạn: 9, 11, 22
- Mối tình trong sáng với Phương thủa còn là học sinh trường Bưởi: 23, 28, 32
- Mối tình bất trắc với Phương trước thềm chiến tranh: 27, 29, 33, 34
- Cuộc sống của một người lính: 2, 3, 4, 5, 6, 18, 19, 24, 30, 31
- Mối tình tuyệt vọng với Phương sau chiến tranh: 12, 25
- Những ngày đi tìm hài cốt đồng đội: 1, 7, 17
- Cuộc sống cô đơn, lạc lõng của một cựu chiến binh: 13, 14, 15, 16, 26
- Cuộc sống của "nhà văn phường": 8, 10, 20, 21
Không có quan hệ nhân quả, không theo trật tự thời gian, từng mảnh đời nhân vật bị chia cắt ra, bị phân tán vào ký ức lộn xộn, chắp nối và rời rạc của nhân vật chính. Cốt truyện là một bức tranh lắp ghép mà các mảnh vỡ bị đảo lộn lên, bị tung ra, lật nhào toàn bộ thứ tự, vị trí ban đầu của nó. Đến đây, có cảm giác như văn học đã gần với các thủ pháp cắt xén, lắp ghép hình ảnh trong điện ảnh. Nhìn vào chuỗi các sự kiện được thống kê ta có thể thấy được sự kiện thứ 1 và thứ 7 thực ra là một sự kiện liền mạch nhưng đã được cắt chia ra cho các mảnh ký ức 2, 3, 4, 5, 6 xen vào giữa. Hoặc chính bản thân biến cố về chuyến tàu Hà Nội - Vinh ở cuối truyện lại bị phân tán xen kẽ giữa các sự kiện khác, biểu hiện ở sự không liên tục của nó trong trình tự trần thuật 27, 29, 33. Người đọc có thể chắp nối được đây, đó những hình ảnh của quá khứ với hiện tại song một sự tri nhận đầy đủ chỉ thực sự có được khi cuốn sách được lật tới những trang cuối cùng.
Hệ quả của sự phân mảnh trong cốt truyện là sự dồn nén, chồng chéo các vấn đề của hiện thực trong thế giới nội tâm nhân vật vào một đơn vị thời gian trần thuật nhất định: cuộc chiến đấu vừa anh hùng vừa bi thảm, mối tình đầu vừa trong sáng vừa đau đớn, cuốn tiểu thuyết đang thai nghén đầy tâm huyết nhưng cũng rất đỗi nhọc lòng... tất cả là sự phản chiếu tính phức tạp của cuộc sống xã hội vào sự đa chiều của đời sống tâm hồn, tình cảm của con người. Những biểu hiện của hệ thống sự kiện trong tác phẩm Thân phận tình yêu rất gần với nhận xét của giáo sư Phùng Văn Tửu: "Trên con đường diễn biến của tiểu thuyết càng ngày vai trò của cốt truyện càng giảm, và trong một tiểu thuyết, cốt truyện càng đơn giản bao nhiêu, ít các sự kiện các biến cố bao nhiêu, hầu như chưa kể lại đã hết, thì chính là ở đấy, nội dung nghệ thuật càng nổi lên bấy nhiêu với những vấn đề của tiểu thuyết bản thân nó và mọi ngóc ngách trong công việc bếp núc của nhà văn gắn với tác phẩm ấy". 3
Mặc dù không có ý định phân tích các tác phẩm tự sự đương đại Việt Nam dưới ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại, tuy nhiên, khi tiếp xúc với lý thuyết của chủ nghĩa hậu hiện đại, chúng tôi nhận thấy trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam sau 1986 có những biểu hiện gần gũi. Chẳng hạn, đề cập tới đặc trưng phân mảnh của phương pháp sáng tác này, Barry Lewis cho rằng: "Hoặc là cốt truyện bị nghiền nát thành từng viên nhỏ của biến cố và hoàn cảnh, nhân vật bị phân tán thành một bó những khát vọng nhức nhối...", hay một nhà nghiên cứu khác nhận xét "những ghép nối chiều sâu được thể hiện qua các tiểu đoạn đứt khúc, ghép quá khứ với hiện tại, tâm cảnh với ngoại cảnh, lịch sử và phi lịch sử...". 4 Văn xuôi Việt Nam sau 1986 đang trong quá trình vận động nên chưa thể kết luận rõ ràng về điểm tới của xu hướng phát triển này. Tuy nhiên, một điều chắc chắn là tự sự đương đại đang nỗ lực vượt thoát khỏi những dạng thức truyền thống.
Từ sự phá vỡ tính logic của quan hệ nhân quả và trật tự thời gian trong chuỗi sự kiện, nhiều tác phẩm đi tới chỗ phát hiện và sử dụng tính phi logic trong các sự kiện, biến cố để thể hiện tâm trạng của con người. Hiện tượng này, ngoài những biểu hiện về cái hư ảo của Thân phận tình yêu, còn xuất hiện trong truyện ngắn Phiên chợ Giát qua mô-típ hoá thân người - bò trong những giấc mơ của lão Khúng.
Giấc mơ thứ nhất: "Lão Khúng trông thấy một ông già thân hình cao vóng... với những mảng tiết bò còn ướt hay đã khô dính hết trên các bắp thịt nổi cuộn ở bả vai và bắp tay; cái lão già ghê tởm ấy giang cả hai tay nâng một chiếc búa to, nặng... bổ xuống đầu một con bò.".
Giấc mơ thứ hai: "Lão tự nhìn trong cái thân hình nửa bò nửa người, máu me đầm đìa, mà lão lại vẫn bình thản y như tuân thủ một cái điều đương nhiên mà khi thức lão không hề được biết... Mang thân hình nửa bò nửa người, lão cùng lão Bời đi theo sau thằng Lạc".
Giấc mơ thứ nhất thể hiện một trạng thái vô thức bên trong của nhân vật. Đó là hệ quả tác động của cái quyết định làm thay đổi thói quen suy nghĩ, tình cảm lão Khúng suốt 18 năm trời - bán con Khoang đen. Nó phản ánh sự phân vân của ông lão tội nghiệp trước cái việc lão cho là nhẫn tâm nhưng vẫn phải làm. Một cuộc đấu tranh giữa tính nhân bản và sự tiềm tàng một tên "hung thần đồ tể" trong mỗi con người. Biểu hiện hoá thân rõ nét hơn trong giấc mơ thứ hai. Tính chất phi logic của sự kiện được nhà văn hợp lý hóa bằng việc đặt nó vào khuôn khổ giấc mơ - vốn là một phương diện của vô thức, khó nắm bắt và lý giải. "Đêm tối sập xuống, bóng tối nhẹ như bấc và đầy huyền ảo, con bò hóa thân của lão Khúng bỗng chốc trở nên say sưa, ngây ngất trước hương vị của đất cày. Đến bây giờ nó đang đứng chỉ có một mình giữa vùng đất cao nguyên Đắc Lắc mới được bàn tay những người khai hoang cày vỡ và nó thấy chỉ chốc lát nữa, trời sẽ sáng và nó phải rời những luống cày để trở về sống trong rừng cây xanh biếc kia. Nó chính là loài thú hoang, đã tìm trở lại được cái cuộc sống tự do muôn thuở của nó". Giấc mơ hoá thân thành bò là phương tiện để giải thoát một nhu cầu bức bách của khát vọng tìm đến một thế giới tự do hoang dã bên trong của lão Khúng. Giấc mơ, tự bản thân nó là một hiện tượng phi logic, tuy nhiên, nó đem lại những giá trị chân thực trong việc biểu đạt những tâm tư khát vọng bị kiềm chế của con người. Tính phi lôgic hay cái nghịch dị của chi tiết biểu hiện qua ảo giác, giấc mơ trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu chỉ dừng lại là một thủ pháp để nhập tâm vào cõi vô thức hoang sơ của nhân vật. Các tác giả sau này đã cách tân và táo bạo hơn trong việc sử dụng yếu tố tâm linh kỳ ảo, những hiện tượng bí ẩn của giác quan, giấc mộng nhằm khám phá chiều sâu nội tâm con người như: Bến trần gian, Hậu Thiên đường, Con gái thuỷ thần ..
Sự phá vỡ tính nhân quả của chuỗi sự kiện trong các tác phẩm tự sự đương đại cho thấy khả năng phản ánh hiện thực của văn học không chỉ dừng lại ở việc mô tả, tái hiện chân thực bức tranh đời sống mà còn có thể biểu hiện rõ nét những cảm nhận, suy ngẫm khó định hình của con người về chính hiện thực lịch sử.
© eVăn 2004
___________________
Chú thích:
1. Hà Minh Đức, Lý luận văn học, Nxb. Giáo dục, 1997, tr. 137.
2. Trịnh Bá Đĩnh dịch, Chủ nghĩa cấu trúc và văn học, Nxb Văn học, 2002, tr. 79.
3.Phùng Văn Tửu, Tiểu thuyết Pháp hiện đại - những tìm tòi đổi mới, Nxb KHXH,2002, tr.162.
4. Đào Tuấn Ảnh dịch, Văn học hậu hiện đại thế giới, NXB ĐHQG Hà Nội, 2003. tr. 244.