Bà Hứa Thị Mai, 58 tuổi, ở huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang, cất giọng khó nhọc nói: "Nếu khỏe mạnh, tôi sẵn sàng chờ lương hưu. Giờ ốm đau tôi chỉ muốn nhận lại khoản tiền 17 năm đóng bảo hiểm xã hội (BHXH)".
Giọng người phụ nữ như mếu "không muốn đợi nữa" do sức khỏe suy kiệt, kinh tế khánh kiệt sau 5 năm điều trị ung thư buồng trứng và đại tràng. Sau ba lần mổ và hàng chục đợt hóa trị, giờ bà Mai duy trì sức khỏe bằng thuốc. Chừng ấy năm, bà tự bỏ tiền ra mua bảo hiểm y tế (BHYT).
Bà Mai nằm trong số hàng nghìn chủ hộ kinh doanh cá thể bị thu BHXH trái luật dù không trong diện đóng, từ năm 2003 đến 2021 theo phản ánh của Ban Dân nguyện, Thường vụ Quốc hội. Đến tháng 5/2023, còn 3.567 chủ hộ kinh doanh đang chờ giải quyết quyền lợi, 37% trong số này đã đóng BHXH trên 15 năm.
Bà Mai sau nhiều năm bị ung thư không muốn chờ chế độ nữa mà muốn nhận tại tiền đã đóng BHXH. Ảnh: Cường Phạm
Tại Nghị quyết ban hành tháng 6/2023, Quốc hội yêu cầu Chính phủ và các cơ quan trong năm 2023 giải quyết dứt điểm vướng mắc để đảm bảo quyền lợi cho các chủ hộ này. Đến nay, các bên liên quan vẫn đang bàn thảo, tính toán phương án xử lý.
Chờ đợi mà không thấy động tĩnh, bà Mai muốn nhận lại tiền đã đóng BHXH để trả nợ ngân hàng, chi trả tiền thuốc. Bà chấp nhận ngay cả khi khoản tiền hoàn trả chỉ bằng một phần mười.
Năm 2005, người phụ nữ bán hàng xén, ngũ cốc tham gia BHXH bắt buộc sau nhiều lần cán bộ ngành bảo hiểm huyện Sơn Dương đến nhà vận động. Tích dăm chục lời lãi sau mỗi phiên chợ bán hàng, bà gom tiền đóng theo đợt, mong muốn có lương hưu để không phiền con cái khi về già.
Sau 14 năm đóng bắt buộc, bà Mai chuyển sang nhóm đóng BHXH tự nguyện vào năm 2017 theo thông báo của cơ quan bảo hiểm xã hội. Đó là thời điểm Bảo hiểm xã hội Việt Nam yêu cầu các địa phương dừng thu sau khi phát hiện chủ hộ kinh doanh cá thể không thuộc diện đóng bắt buộc. Song việc thu sai vẫn kéo dài đến năm 2020-2021.
Đến tháng 5/2020, bà nhận thông báo từ phía cơ quan bảo hiểm xã hội "không thuộc diện, dừng đóng để bảo lưu, chờ trên quyết định". Bà Mai chỉ biết làm theo rồi chờ đợi. Đến nay, bà không nhớ đã cùng chủ hộ cá thể đóng BHXH ở Tuyên Quang gõ cửa bao nhiêu cơ quan công quyền để hỏi quyền lợi. Sau này không đi lại được do hóa trị, bà chuyển đơn nhờ chủ hộ khác gửi thay.
Theo quy định hiện hành, bà Mai đóng 17 năm BHXH bắt buộc lẫn tự nguyện và còn thiếu 3 năm mới đủ điều kiện hưởng lương hưu. Từng tính đóng một lần cho số năm còn thiếu, song bệnh tật khiến bà thay đổi quyết định. Giờ lo tiền thuốc còn chật vật nên bà chỉ mong nhận tiền càng sớm càng tốt.
Quá trình tham gia BHXH theo diện bắt buộc của một chủ hộ kinh doanh cá thể ở Tuyên Quang. Ảnh: Phạm Cường
Chung nỗi sốt ruột, ông Nguyễn Viết Lâm, 64 tuổi, ở TP Tuyên Quang đã bước sang năm thứ tư đợi sổ hưu trí. Ông đã kiện cơ quan Bảo hiểm xã hội ra tòa khi đóng đủ số năm BHXH lẫn đủ tuổi đời mà chưa được hưởng chế độ. Gần một năm qua, ông tiếp tục gõ cửa cơ quan công quyền để cập nhật tiến độ giải quyết song nơi im lặng, nơi bảo chờ.
Phía Bảo hiểm xã hội Tuyên Quang nói nếu cấp ngành đồng ý cộng thời gian đóng sẽ hoàn trả lại hết khoản tiền ông mua BHYT những năm qua. Tuổi già bấp bênh, ông vẫn chọn đợi lương hưu bởi có đóng thì phải có hưởng "chứ không phải đi xin".
Cũng như ông Lâm, bà Lê Thị Hà, 59 tuổi, ở huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang chọn chờ lấy lương hưu chứ không muốn nhận lại tiền đóng mà không tính lãi. Tham gia từ năm 2005, bà Hà đóng 13 năm BHXH bắt buộc, 3 năm tự nguyện và trích hơn 72 triệu đồng nộp một lần cho 45 tháng còn thiếu để chốt sổ chờ lương hưu.
"Giá một yến gạo ngày trước 100.000 đồng thì giờ phải gấp đôi mới mua được. Nếu hoàn trả mà không tính lãi thì quá thiệt thòi", bà so sánh, quyết lấy lương hưu để "sau này không thành gánh nặng cho xã hội".
Bà Hà nói rất tin tưởng "những lời tuyên bố mạnh mẽ từ các cấp ngành" về giải quyết quyền lợi cho chủ hộ. Nhưng sau 9 tháng chờ động thái từ các bên, bà lần thứ hai nộp đơn lên Tòa án nhân dân tỉnh Tuyên Quang kiện Bảo hiểm xã hội địa phương này. Lần đầu bà gửi đơn kiện năm 2021, sau chấp nhận hòa giải để chờ phương án nhưng vẫn "bặt vô âm tín". Để có tiền đi lại, bà Hà duy trì tiệm tạp hóa nhỏ trong khi lẽ ra có thể nhận tháng lương hưu đầu tiên ngày 1/5/2020.
Bốn năm với hai lần chờ hụt lương hưu, bà Hà nói "rất mệt mỏi" nhưng không muốn bỏ cuộc. Ngoài chờ đợi chưa thấy kết quả, bà còn nỗi buồn dai dẳng khi cuối năm 2019 nhờ người thân vay lãi ngân hàng, gom đủ 72 triệu đồng đóng một lần cho thời gian còn thiếu để đủ 20 năm BHXH. Đến giờ bà vẫn đang nợ người thân hơn 20 triệu đồng.
"Có nhiều doanh nghiệp cũng mời mua bảo hiểm nhân thọ nhưng tôi từ chối, chỉ chọn bảo hiểm xã hội vì là của nhà nước", bà nói, bức xúc khi xưa chậm đóng vài ngày bị tính lãi từng đồng, còn lương hưu bao năm đợi chờ vẫn chưa thấy.
Các chủ hộ kinh doanh cá thể tập trung tại nhà ông Nguyễn Viết Lâm tại TP Tuyên Quang, tháng 5/2023. Ảnh: Phạm Cường
Theo đề xuất của Bảo hiểm xã hội Việt Nam tại báo cáo gửi Chính phủ hồi tháng 1, có ba phương án giải quyết quyền lợi cho chủ hộ kinh doanh cá thể.
Phương án một, tính thời gian chủ hộ đã đóng BHXH bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp để hưởng chế độ theo quy định, đồng thời bổ sung chủ hộ kinh doanh thuộc diện đóng bắt buộc vào dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi để báo cáo Quốc hội quyết định. Kinh phí chi trả do Quỹ Bảo hiểm xã hội đảm đương từ số tiền chủ hộ đã đóng, theo nguyên tắc đóng - hưởng, không lấy từ ngân sách.
Bảo hiểm xã hội Việt Nam chọn phương án này vì mở rộng lưới an sinh, củng cố niềm tin lẫn động lực cho người dân tham gia BHXH. "Theo quy định qua các thời kỳ, việc tham gia, đóng BHXH bắt buộc, BHYT, bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) của chủ hộ không thuộc các hành vi bị nghiêm cấm", báo cáo nêu.
Phương án hai, hoàn trả tiền đóng và thu hồi tiền đã chi cho các chế độ bắt buộc như ốm đau, thai sản, BHTN. Các khoản thu hồi lẫn hoàn trả này sẽ không tính lãi.
Cơ quan đề xuất lo ngại phương án này dễ dẫn tới khiếu kiện kéo dài do nhiều chủ hộ không đồng tình. Hiện 200 chủ hộ đủ điều kiện hưởng lương hưu vì đủ tuổi và đóng BHXH trên 20 năm; 380 người đủ tuổi nghỉ hưu và đóng trên 15 năm BHXH, muốn tự nguyện đóng một lần cho số năm còn thiếu để hưởng hưu trí. Pháp luật hiện chưa quy định nếu hoàn trả thì phải bù thêm tiền lãi là bao nhiêu.
Phương án ba, tích hợp hai nội dung vừa nêu, tính thời gian đóng BHXH bắt buộc cho các chủ hộ và đưa nội dung vào Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi. Trường hợp chủ hộ thay đổi nguyện vọng, muốn hoàn trả tiền đóng thì cơ quan Bảo hiểm xã hội sẽ chi trả song không tính lãi. Bảo hiểm xã hội Việt Nam cho biết vận dụng theo công văn hướng dẫn năm 2016 của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, song lo ngại khó thực hiện do nhiều chủ hộ đã hưởng chế độ ngắn hạn như ốm đau, thai sản, nếu hoàn trả thì cũng phải truy thu lại các khoản này.
Ông Nguyễn Viết Lâm cho rằng trường hợp cấp có thẩm quyền quyết định thoái thu trả lại tiền cho các chủ hộ, cần tính đầy đủ cả gốc lẫn lãi vì đồng tiền 20 năm trước giá trị khác bây giờ. "Nếu trả lại tiền mà không tính lãi, tôi sẽ không nhận vì như thế không phải là an sinh xã hội", ông nói.
Hồng Chiêu